چکیده:
بررسی های آوایی زبان عربی در نیمهی قرن دوم هجری همراه با تالیف کتاب «العین» به دست خلیل بن احمد تبیین گردید. مقالهی حاضر، پژوهشی است در حوزهی توصیف واج های عربی و اندام های صوتی بر اساس اندیشه های آواشناختی خلیل بن احمد و با تاکید بر این نکته که این ادیب برجستهی نحوی به مثابهی بنیان گذار دانش آواشناسی زبان عربی به طرح مباحثی پرداخته که تجوید پژوهان در قرون پسین، همگی تحت تاثیر اندیشه های وی بوده و با استمداد از دیدگاه های او به آواشناسی توصیفی پرداخته اند. نتیجه اینکه دانش تجوید قرآن در بستر زبان شناسی عربی تکون یافته است.
خلاصه ماشینی:
این مقاله برآن است تا با تبیین دیدگاه ها و اندیشه های خلیل بن احمد فراهیدی که از شخصیت های ممتاز جهان اسلام و بنیان گذار دانش زبان شناسی عربی به شمار آمده، به توصیف آواهای این زبان پرداخته و تاکید نماید، همهی تجوید پژوهان در قرون و اعصار بعدی، وام دار فضل و دانش این ادیب نحوی بوده و دانش تجوید قرآن را بر اساس آراء و دیدگاه وی سامان بخشیده و تدوین کرده اند.
(خلیل بن احمد، 1980 ،ج1: 52-47) شایان توجه است که روش خلیل را در مرتب ساختن حروف باید حاکی از این دانست که او پی برده بود، جریان هوای خارج شده از شش ها باعث تولید صدا می گردد؛ لذا او حرف الف و واو و یاء مدی «مصوت های بلند» را حروف «جوفی» نامید، زیرا از جوف [دهان و حلق] خارج می شوند و در تلفظ آنها، هوا به طور مطلق رهاست و غیر از جوف، هیچ مکانی را نمی توان به این حروف نسبت داد.
(همان: 109) همچنین خلیل بر آن است که پس از قاف و کاف، حروف جیم و شین و ضاد قرار داشته و همگی در یک حیز یعنی در شجر یا شکاف میان دهان واقع گردیده اند (خلیل بن احمد، 1980 ،ج1: 58) این در حالی است که سیبویه جایگاه تولید جیم و شین و یاء را حد فاصل میان زبان و کام بالا یعنی شجر اللسان و مخرج ضاد را بین ابتدای کنارهی زبان (حافه اللسان) و قسمتی از دندانهای آسیاب (اضراس) تعیین کرده و در توصیف حرف ضاد می افزاید که «لیس شیء من موضعها غیره»؛ یعنی حرف ضاد در هیچ یک از زبانهای دیگر نظیر ندارد.