چکیده:
طبقات اجتماعی،نقش عمدهای در حوزههای مختلف زندگی ایفا میکنند. چگونگی تعامل و جایگاه واقعی هرکدام میتواند به ترقی و تعالی جامعه کمک کند یا برعکس،موجبات شماری از ناهنجاریها و بیثباتی در حوزههای فرهنگ،سیاست،اقتصاد و...را فراهم سازد.حضور طبقات مختلف اجتماعی در جوامع اسلامی صدر اسلام،واقعیتی انکارناپذیر است که هرچند به موجب تعالیم دینی،احدی را بر دیگری امتیازی نیست مگر به تقوا،اما همین طبقات هم به توسعه و ترقی تمدن شکوهمند اسلامی مدد رسانده و هم در برخی دورهها جامعه را به مرز بیثباتی و آشوب کشاندهاند.این پژوهش به بررسی طبقات اجتماعی صدر اسلام خصوصا روزگار امویان میپردازد و بهطور مشخص از چهار طبقه اشراف،آزادگان،موالی و بردگان سخن میگوید؛ضمن آنکه پایگاه اجتماعی هریک از این طبقات را در جامعه اسلامی آن روزگار نمودار میسازد.
خلاصه ماشینی:
بررسی فهرست امیران حج،فرماندهان جنگ،استانداران و کارگزاران دوره اموی که یعقوبی(همان،2/240-239،268،282،281،300،308)در پایان دوره هریک از خلفا و طبری(مجلدات 3 و 4)و ابن اثیر(مجلدات 3،4 و 5)در پایان گزارش رویدادها و حوادث هر سال ثبت کردهاند،نشان میدهد که این مناصب عمدتا در انحصار امویان و خاندانهای وابسته و نزدیکان سببی آنان بوده است.
2-آزادگان؛ در میان جامعهء اموی،آزادگان(احراد)بیشترین جمعیّت را در اختیار داشتند؛این طبقه از چند دسته تشکیل میشد: 1-قبیلههای عرب:این گروه ساکنان اصلی جزیرة العرب و نخستین پیروان اسلام بودند که در عصر رسالت در مکه و مدینه به پیغمبر(ص)گرویدند و او را در پیشبرد و نشر دین کمک کردند.
2-مسلمانان غیرعرب:این گروه آزادگان،مردمی بودند که در سرزمینهای خود از روی اختیار و بدون جنگ و قتال اسلام میآوردند و به عضویت جامعه اسلامی در میآمدند و از حقوق مسلمانی برخوردار میشدند.
طبقهء موالی که خصوصا در عراق،شمار آنان آنقدر زیاد بود که از اعراب نیز افزون میشدند،در دورهء امویان یکی از مهمترین طبقات اجتماعی بودند و به دلیل برخورد خاصی که از سوی امویان با آنها میشد،مشکلات جدّی و عدیدهای برای خلافت اموی به وجود میآوردند.
از جمله چهرههای نامآور و دانشمندان موالی به افراد زیر اشاره میشود: 1-سعید بن جبیر(94 هـ ق)از موالی بنی اسد و مقتول به امر حجّاج و از فقهای کوفه و یکی از تابعین و شاگرد عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمر بود(ابن سعد،267-6/256،ابن قتیبه، 446-445؛ابن خلّکان،374-2/371).
چنانکه یزید بن ابی مسلم والی عراق(طبری، 4/34)و افریقیه از موالی بود(ابن عبد الحکیم،359/357).