چکیده:
دو بار در قرآن، در آیات 125 بقره و 97 آلعمران، تعبیر «مقام ابراهیم» به کار رفته است. بسیاری از مفسران، مصداق این عنوان قرآنی را سنگ معروفِ قدمگاه ابراهیم(ع) در نزدیکی کعبه دانستهاند. امّا این مصداقشناسی در تبیین دلالت این آیات در بافت نزول آنها، با چالشهایی از نظر تاریخی و از نظر ساختار متن روبرو است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که آیا این دو آیه در بافت نزول خود، تنها میخواستهاند دربارة سنگ قدمگاه ابراهیم پیامی را به مخاطبان خویش منتقل کنند یا اینکه با گزینش عنوان «مقام ابراهیم»، در پی گفتمانی دیگر بودهاند؟ در این پژوهش، با شیوه تحلیل ساختار متن، گفتمان تاریخی قرآن از این عنوان در بافت نزول مورد واکاوی قرار گرفت و با تحلیل ساختار زبانی «تجرید»، آشکار شد عنوان قرآنی «مقام ابراهیم» دچار تغییر انگاره، از نوع تضییقِ دامنه معنا شده است؛ این عنوان قرآنی در بافت نزول، در معنای «عبادتگاه ابراهیم» و برای همة «خانة خدا»، نه فقط «سنگ قدمگاه»، به کار رفته است. قرآن با معرّفی «خانه خدا» با عنوان «مقام ابراهیم»، در پی زمینهسازی دستور تغییر قبله (در آیه 125 بقره) و پشتیبانی نظری از این دستور (در آیه 97 آل عمران)، در برابر خردهگیریهای یهودیان مدینه و گفتمان آنها از «بیتالمقدس» بوده است.
The term Maqam Ibrahim is used twice in the Qur'an, in verses 125 of al-Baqarah and 97 of Al-i ʿImran, The main question of this article is whether these two verses, in the context of their revelation, only wanted to convey a message to their audience about Abraham's stepping stone, or were they looking for another discourse by choosing the title Maqam Ibrahim? In this research, by analyzing the linguistic structure of Tajrid, it was revealed that the Qur'anic title Maqam Ibrahim has undergone a change of meaning throughout history, in the form of narrowing of meaning. This Quranic title is used in the context of revelation, in the meaning of Abraham's place of worship and for all Kaʿbah, not just "stepping stone". Therefore, the Qur'an has called the House of Allah the Almighty, the place of Abraham (= the place of worship of Abraham) and with this title, in order to establish the context of the order to change the Qiblah (in verse 125 of al-Baqarah) and theoretical support for this order (in verse 97 of Al-i ʿImran), against the criticisms of the Jews. Madinah and their speech was from Bait al-Moqaddas.
خلاصه ماشینی:
پرسش اصلي اين نوشتار آن است که آيا اين دو آيه در بافت نزول خود، تنها مي خواسته اند دربارة سنگ قدمگاه ابراهيم پيامي را به مخاطبان خويش منتقل کنند يا اينکه با گزينش عنوان «مقام ابراهيم »، در پي گفتماني ديگر بوده اند؟ در اين پژوهش ، با شيوه تحليل ساختار متن ، گفتمان تاريخي قرآن از اين عنوان در بافت نزول مورد واکاوي قرار گرفت و با تحليل ساختار زباني «تجريد»، آشکار شد عنوان قرآني «مقام ابراهيم » دچار تغيير انگاره ، از نوع تضييقِ دامنه معنا شده است ؛ اين عنوان قرآني در بافت نزول ، در معناي «عبادتگاه ابراهيم » و براي همۀ «خانۀ خدا»، نه فقط «سنگ قدمگاه »، به کار رفته است .
). مشهور مفسران بر پايۀ اين مصداق شناسي، «صلاة» در عبارت «و اّ تخذُواِ منْ م قامِِ إْبراهيم مُص لّ ي»(بقره :١٢٥) را به معناي «نماز»(عبادت خاص ّ) گرفته اند، نه به معناي لغوي «دعا»(عبادت عام ّ)(ابن عطيه ، ١٤٢٢، ج ١، ٢٠٨؛ کردي، ١٤٢٠، ج ٣، ٣٠١)؛ از اين رو چون نمازي در مناسک حجّ غير از «نماز طواف » واجب نيست ، ايشان از اين عبارت ، -بر پايه قرائت «اّتخذُوا» با کسر خاء- برداشت کرده اند که بايد پشت (يا نزد) سنگ قدمگاه ابراهيم (ع ) را مکاني براي «نماز طواف » قرار داد(نک : جصاص ، ١٤٠٥، ج ١، ٩١؛ طبرسي، ١٤٠٨، ج ١، ٣٨٥ ).