چکیده:
شخصیت اخلاقی یکی از سازههای مهم و تاثیرگذار در شکلگیری شخصیت از نظر اسلام است. هرچند در روانشناسی، مقولۀ اخلاق از منظر رشد یا قضاوت اخلاقی بررسی شده، ولی به موضوع شخصیت اخلاقی کمتر پرداخته شده است. پژوهش حاضر، ضمن مقایسۀ شخصیت اخلاقی از نظر اسلام و روانشناسی، به کشف سازههای شخصیت اخلاقی در متون اسلامی پرداخته است. روش پژوهش، کیفی و از نوع تحلیل مضامین است که مضامین پایه، سازماندهنده و فراگیر با جستجوی ویژگیهای اخلاقی انسان در آیات و روایات مرتبط از متون اسلامی کشف شد. یافتههای پژوهش نشان داد مضمون فراگیر شخصیت اخلاقی شامل چهار مضمون سازماندهندۀ یقین، صبر، عدل و جهاد است که هریک از این مضامین سازماندهنده شامل چهار مضمون پایه میباشد؛ مضمون یقین شامل حقیقتپذیری، توکل، تفویضپذیری و تقدیرپذیری است. مضمون صبر شامل حوصلهورزی، زهد، احتیاط و دقت و مراقبت است. مضمون عدل شامل انصاف، میانهروی، صداقت و وفاداری است و مضمون جهاد شامل مقابله با شهوات، مهار خشم، شهامت و تلاش در مسیر الهی است. نتایج پژوهش حاضر میتواند برای ساخت پرسشنامۀ شخصیت اخلاقی و سنجش آن و ارائۀ برنامه برای ارتقای صفات اخلاقی در شخصیت انسان موثر باشد.
Moral personality is one of the important and influential structures in the formation of personality according to Islam. Although ethics has been discussed in psychology from the perspective of growth or moral judgment, less attention has been paid to moral personality. The present study, while comparing moral personality from the perspectives of Islam and psychology, has explored the structures of moral personality in Islamic texts. The method of qualitative research with the analysis of themes was used. By searching for human moral characteristics in related verses and hadiths, basic, organizing, and comprehensive themes were discovered from Islamic texts. Findings showed that the comprehensive theme of moral personality includes four organizing themes of certainty, patience, justice, and jihad, and each of these organizing themes includes four basic themes. The theme of certainty includes accepting reality, trust, surrender, and submission. The theme of patience includes forbearance, asceticism, caution, accuracy, and care. The theme of justice includes impartiality, moderation, honesty, and loyalty, and the theme of jihad includes confronting lusts, controlling anger, courage, and striving in the divine path. The results of the present study can be effective for constructing a moral personality questionnaire and measuring it and providing a program to promote moral qualities in human personality
خلاصه ماشینی:
مقدمه روان شناســـان ، بـــه بحـــث دربـــارٔە متغیرهـــای مختلـــف بـــا محوریـــت اخـــلاق پرداخته انــــد؛ ایــــن متغیرهــــا شــــامل رشــــد اخلاقــــی (٢٠٠٩,Carpendale)، قضــــاوت اخلاقــــی (٢٠٠٠,Idem)، هویــــت اخلاقــــی (٢٠١١,Hardy&Carlo)، فضــــیلت اخلاقـــــی (٢٠١٥,Gino,Kouchaki&Galinsky)، بیـــــنش اخلاقـــــی (٢٠١٠ ,llstfjaVa &Slovic ) و هوش اخلاقی (٢٠١٩ ,Rezaei &Amini ) است .
ولی دربارٔە شخصیت اخلاقی و سازههای آن در روان شناسـی کمتـر بحـث شـده اســـت ، هرچنـــد برخـــی از روان شناســـان بـــر اســـاس مـــدل قضـــاوت اخلاقـــی کلبرگ، مطالعاتی دربارٔە ویژگی های شخصیت اخلاقی مطرح کردهاند؛ برای مثـال ، ابعـاد اخلاقـی شخصـیت در مـدل هوگـان (١٩٧٣ ,Hogan) شـامل دانـش اخلاقـی (moral knowledge)، اجتماعی شـــدن (socialization)، همـــدلی (empathy)، خودمختاری (autonomy) و قضاوت اخلاقی (moral judgment) است یا نارویز و همکاران (٢٠٠٦ ,Narvaez, et al)، شخصـیت اخلاقـی را مبتنـی بـر مـدل شـناختی اجتماعی تبیین کردنـد؛ زیـرا مـدل شـناختی اجتمـاعی بـه تأثیرگـذاری سـازکارهای عــاطفی - شــناختی بــر ادراکهــای اجتمــاعی توجــه می کنــد؛ به گونــه ای کــه اگــر طرح وارههای شناختی فعال شوند، سازکارهای عاطفی هیجانی فـرد بـر اسـاس آن هـا فعال شده، شخص محیط اجتماعی را مطابق با آن ادراک می کند.
به عبارت دیگر، سازههای شخصیت در اسلام (که شامل قلب ، عقل ، نفس و روح است ) حاکی از آن است که کارکرد شخصیت در اسـلام و سـازههای شخصـیت در روان شناسی اسلامی بر صفات و ویژگی های اخلاقی مبتنی اسـت ؛ یعنـی طبـق متـون اسـلامی ، شخصــیت انســان دارای ســازههای اخلاقــی اســت و می توانــد فضــیلت ها، ارزش ها و ویژگی های اخلاقی شخصیت را معرفی و تبیین کند.