چکیده:
بر مبنای محترم بودن شئونات اشخاص، هر نوع تعرض به تمامیت جسمانی، حیثیت معنوی و اموال و اعراض اشخاص ممنوع است و اصولاً هر نوع زیانی، اعم از مادی و معنوی، در قلمرو اموال و اشخاص، با حکم وضعی ضمان مواجه است. هیچ کس حق اضرار به غیر ندارد و در صورت ایراد ضرر، موظف به جبران ضرر است. در عین حال، مواردی وجود دارند که در صورت تحقق، مسئولیت مدنی فاعل زیان برطرف، و او از جبران زیان معاف میشود که ممکن است ذیل علل موجهه فعل زیانبار یا اسباب معافیت از مسئولیت مدنی قرار گیرد. عناوین متعددی در قرآن وجود دارند که بر معافیت از مسئولیت دلالت دارند. دفاع مشروع، اعمال حق، اثبات حق و تظلمخواهی، احسان، اعمال مجازات از این جمله است.
بر اساس تحلیل آیات مربوط، به نظر میرسد زوال عنصر احترام در هر کدام از عناوین یادشده (به طور مستقیم یا غیر مستقیم) و اخلال در تحقق «موضوع ضمان»، عامل موجهه فعل زیانبار و دلیل معافیت از مسئولیت مدنی است و تلقی غالب موارد به مثابه خروج تخصصی از شرایط ضمان، موافق تحلیل حقوقی است.
علی أساس احترام کرامة الأشخاص، یحظر أی اعتداء علی السلامة الجسدیة والکرامة الروحیة وممتلکات وأعراض الأشخاص، ومن حیث المبدأ، فإن أی نوع من الضرر المادی والمعنوی فی مجال الملکیة والأشخاص یخضع للضمان. فی الوقت نفسه، هناک حالات یتم فیها إلغاء المسؤولیة المدنیة للطرف المتضرر، فی حال تحققت، ویتم إعفاءه من التعویض عن الأضرار، والتی قد تکون ناجمة عن أسباب مبررة للفعل الضار أو وسائل الإعفاء من المسؤولیة المدنیة. هناک العدید من العناوین فی القرآن الکریم تدل علی الإعفاء من المسؤولیة. وتشمل الدفاع المشروع، ممارسة الحق، إثبات الحق والتظلم، الإحسان، تطبیق العقوبة. بناء علی تحلیل الآیات ذات الصلة، یبدو أن زوال عنصر الاحترام فی کل من العناوین المذکورة أعلاه (بشکل مباشر أو غیر مباشر) والإخلال بتحقیق «موضوع الضمان» هو العامل المبرر للفعل الضار وسبب الإعفاء من المسؤولیة المدنیة، ومعظم الحالات یمکن اعتبارها خروجا متخصصا عن شروط الضمان وفق التحلیل القانونی.
on the basis of respect for the dignity of persons, any invasion on the body (physical) integrity, psychological (moral) status and property and abandoning of persons is prohibited, and in principle, any kind of damage, both (physical) integrity and psychological (moral), in the realm of property and persons is subject to a state of guarantee. No one has the right to damage others, and in case of damage, the person is obliged to compensate the damage. At the same time, there are cases in which, if occurred, the civil liability of the doer of damage is removed and the person is exempted from compensation for damages, which may be due to the justifiable causes (lawful excuse) of the harmful act or the causations of exemption from civil liability. There are several titles in the Qur'an that indicate exemption from responsibility. These include lawful defense, the applicable of the right, the proof of the right and litigation, bona fide (good faith), and the application of punishment. Based on the analysis of the relevant verses, it seems that the decline of the element of respect in each of the above-mentioned titles (directly or indirectly) and the disruption of the occurrence of the “subject of guarantee” is the justifying factor of the harmful act and the cause for exemption from civil liability and the majority of cases, as a particularized from the terms of the guarantee, agree with the legal analysis.
خلاصه ماشینی:
در قرآن کریم، آیات متعدد و عناوین گوناگونی وجود دارند که بر اساس آنها، شخص مرتکب به نوعی در انجام فعل زیانبار مجاز بوده و حسب مورد، «مسئولیت اولیه» (ضمان بَدوی) یا «ضمان مستقر» (نهایی)، متوجه وی نیست؛ برای مثال، قتل، ضرب، تخریب اموال مهاجم در مقام دفاع مشروع، اعمال حق، اجرای مجازات و احیاناً اعلان آن، اضرار به غیر در مقام احسان (ورود ضرر به شخص محسن، محسنالیه و یا شخص ثالث)، نقض حیثیت معنوی اشخاص در مقام ادای شهادت یا جرح شهود، قتال با اهل بغی و اتلاف اموال آنها و خوردن از خانه خویشان و دوستان از جمله این مواردند.
عمومیت آیه: اگرچه این آیه در ارتباط با اضطرار برای اکل میته و خون است، اما فقها از آن استفاده عموم نموده و در موقعیتهای دیگری از جمله اکراه بر زنا نیز که اضطرار به وجود میآید، به آن استناد نمودهاند (سیوری حلّی، 1419: 2/860 ؛ موسوی اردبیلی، 1427: 1/174؛ مکارم شیرازی، 1418: 38).
اگرچه برخی استنادات فقها، ناظر به برداشت اول است، اما برداشت دوم را هم نباید از نظر دور داشت؛ چنان که در رابطه با مفهوم اضطرار در آیه گفته شده مراد از اضطرار آن است که خوف و مظنۀ تلف نفس یا عضوی از اعضا باشد (حسینی جرجانی، 1404: 2/561) یا گفتهاند مطابق آیه، دفع هلاک از خود با حرام جائز است و این دفع، هم شامل مباشرت میشود و هم تسبیب (فخرالمحققین حلّی، 1387: 4/153).