چکیده:
تاکنون نظریههای مختلفی در مبحث مجازات ارائه شده است. پنج نظریۀ اصلی در اینباره عبارتند از: بازدارندگی، ناتوانسازی، کیفرخواهی، بازپروری و ترمیم یا بازسازی. در این مقاله نشانههای هریک از این نظریات در آیات قرآن جستجو و بررسی میشود. اصرار بر هریک از این نظریات تکمحوری، گاهی به بیعدالتی یا ناکارایی نظام حقوقی مجازات منجر میگردد؛ ازاینرو، بهتر است ترکیبی از این نظریهها را بهکار گرفت تا مجازاتها، با توجه به شرایط مختلف، با توجیههای متفاوتی اعمال شوند. بنابراین، در این مقاله براساس رویکرد ترکیبی، انتساب نظریات پنجگانه به آیات قرآن بررسی شده است. شواهد قرآنی دربارۀ نظریات بازدارندگی و ناتوانسازی قویتر به نظر میرسند. بعضی از انواع کیفرخواهی با آیات قصاص اثبات میشوند؛ هرچند در آیات قصاص بر عفو (در مقابل کیفرخواهی) تأکید شده است. شواهد دیگر کیفرخواهی در شماری از آیات حدود آمده است. قرائن اندکی نیز برای بازپروری و ترمیم وجود دارد که چندان قانعکننده به نظر نمیرسند و آیاتی هم که دلالت قویتر بر بازپروری دارند، نسخ شدهاند. روش تحقیق در این پژوهش، نقلی و ابزار تفسیر، استدلالهای عقلانی است.
At the beginning of the article, after defining punishment and punishment theory, the importance and position of this topic in ethics and law are mentioned. Due to the effect of punishment theory on the legal system of countries, studying it from the Quranic point of view is important for the Islamic society. Then five kinds of punishment theories are distinguished among moral philosophers and jurists that are Deterrence, Incapacitation, Retribution, Rehabilitation, and Restoration. Next, the main issue has been studied and evidence of each one of five theories in the Quran verses is evaluated. The pieces of evidence of deterrence and incapacitation look stronger. According to the qisas verses, some kinds of retribution are proven, although these verses have some emphasis on forgiveness vs. punishment. Also, there are some other pieces of evidence of retribution in hudud verses. Little indications of rehabilitation and restoration are found, but they do not look convincing, besides those verses with stronger signification to rehabilitation are abrogated. The research methodology is traditional and rational reasoning is used as an interpretation tool.
خلاصه ماشینی:
ویژگی دیگر این تحقیق آن است که طبق فرضیۀ مقاله، پذیرش یک نظریۀ مجازاتِ تکاصلی ضرورت ندارد و لازم نیست در نظام اخلاقی و حقوقی یک جامعه صرفاً یک فلسفۀ مجازات در نظر گرفته شود، بلکه میتوان با ترکیب چند نظریه در موارد لزوم به نتایج بهتر و عادلانهتری دست یافت.
گفتنی است موارد زیر مشخصاً از موضوع این مقاله خارج است: 1) اینکه در نهایت کدام یک از این نظریات را میتوان کاملاً به اسلام یا قرآن نسبت داد؛ 2) اینکه آیا نوع مجازاتهای یادشده در آیات مانند قطع ید، اعدام یا هر مورد دیگری در دنیای امروز مطلوب و با توجیههای مختلف پذیرفتنیاند یا باید مصلحت حقیقی آنها را کشف کرد و مجازات را مطابق با آن تغییر داد؛ 3) اینکه آیا واقعاً مراد آیات در نوع مجازات، دلالت ظاهری آنهاست؟ مثلاً وقتی میگوید قطع ید، مرادش حقیقتاً قطعکردن انگشتان دست است یا جلوگیری از جرم؟ هر کدام از این موارد به تحقیقات مفصلتری نیاز دارند.
در این نوشتار سعی بر آن است تا نشان داده شود اصرار بر نظریۀ تک اصلی ضرورتی ندارد و منابع اسلامی نیز آن را تأیید نمیکنند؛ چون نظریات تک اصلی، شرایط متفاوت مربوط به مجرمان و جرمهای مختلف را کمتر در نظر میگیرند و این مسئله باعث میشود برای همۀ موارد، احکام مشابهی صادر کنند که این، مشکلاتی را از نظر حقوقی، اجتماعی و اخلاقی در پی دارد.
یک قرینه وجود دارد که براساس آن میتوان هدف از اجرای مجازات سنگینی مانند قصاص نفس در قرآن را حمل بر نظریۀ بازدارندگی کرد: خداوند در آیۀ 179 سورۀ بقره میفرماید: «در قصاص برای شما حیات است».