چکیده:
این مقاله در باره کمال الدین حسین الهی اردبیلی (قرن 9 و 10 ق.) عالم شیعه امامی
اهل اردبیل است که دهها کتاب برای ترویج معارف شیعی به زبان فارسی نگاشت؛
از جمله شرح های فارسی بر نهج البلاغه که مورد توجّه دانشوران معاصرش قرار
گرفت. نگارنده کتاب منهاج الفصاحة فی شرح نهج البلاغة نوشته الهی را نخستین
کتاب فارسی در شرح نهج البلاغه می داند. در این مقاله شرح حال الهی آمده که
بر اساس آن، وی علاوه بر پنج دهه تدریس در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در
اردبیل، سمت قضاوت را نیز در آنجا داشته است. نگارنده منابع شرح حال او به
ترتیب زمان و فهرستی از حدود چهل کتاب او به سه زبان فارسی و ترکی و عربی در
موضوع های مختلف (عقائد، زیارت، تفسیر قرآن، ریاضیات، کلام، فقه، اصول،
هیئت و ادبیات) آورده است. استنساخ کتابها و تملک او بر کتابها و اجازات علمی
او نیز، بخشی دیگر از خدمات علمی او است. الهی چهار کتاب خود را به نهج
البلاغه اختصاص داده که نگارنده به تفصیل در باره آنها و نسخه های خطی شان
و جایگاهشان در مجموعه شروح نهج البلاغه سخن می گوید، درونمایه آنها را می
شناساند و اشعار الهی را از آنها استخراج می کند.
خلاصه ماشینی:
14 و در نهایت احوال و أثار الهی اردبیلی در كتابهای: اردبیل در گذرگاه تاریخ15، دایرة المعارف تشیع، با دو مدخل «الهی اردبیلی، جلال الدین حسین» و «الهی اردبیلی، كمال الدین حسین»، تعلیقات روضه رابعه ریاض الجنه میرزا محمد حسن زنوزی16 (نگاشته دانشمند محترم علی رفیعی علامرودشتی)، اثر آفرینان17، دانشمندان آذربایجان18، فرهنگ سخنوران19، فهرست اسناد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی20، فهرستگان نسخه های خطی ایران (فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا))21، گلشن راز متن و شرح22، مفاخر آذربایجان، مقدمه شرح گلشن راز الهی، مقدمه جلد اول منهج الفصاحة، به اجمال و تفصیل آمده كه اغلب تكرار مطالب مصادر قبلی است.
». در فهرست فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) یك نسخه شخصی از این كتاب معرفی شده كه فیلمی از آن در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره (۴۶۱۳ ف) نگهداری می شود.
حاشیة شرح الشمسیة (= حاشیه تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمیسة): در فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) یك نسخه از این اثر، در كتابخانه ملی تهران به شماره ٢٢٩٨/٢ معرفی شده، كه فقط نه برگ آغاز آن را دارد.
در فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) دو نسخه به نام خلاصة الفقه در كتابخانه ملی تهران (شماره ۲۵۶۸۰ و شماره نسخه: ۲۵۷۰۴)، معرفی شده كه احتمالاً باید همین كتاب الهی اردبیلی باشد و نظر قطعی در این زمینه نیاز به رویت نسخه و بررسی بیشتر آنها دارد.
در فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) فقط یك نسخه از این رساله در كتابخانه مصلح الدین مهدوی در اصفهان، به خط نستعلیق علی بن محمد بن مقیم، تحریر شده در سال ۹۷۸ ق، در ۲۰۲ برگ، معرفی شده است.