چکیده:
اعتدال در اسلام مفهومی ارزشی تلقی شده است. چنین مفهومی بدون تعریف و شناخت معیار و حد و مرز آن، میتواند دچار کجفهمی یا سوءاستفاده واقع شود. پژوهش حاضر میکوشد با رویکردی معناشناسانه، به بررسی نگرش قرآن دربارة پدیده اعتدال و معیار آن بپردازد. بررسی آیات قرآن نشان میدهد که هرچند واژة اعتدال در قرآن نیامده است، اما واژههایی مانند عدل، حنف، قصد، اقتصاد و استقامت در برخی کاربردهای قرآنی، تداعیگر مفهوم اعتدالاند؛ بهعکس، واژههایی مانند غلو، ظلم، جور و اسراف، با آن تقابل معنایی دارند. با بررسی معناشناسانة این واژهها به دست میآید که در قرآن واژههای معادل اعتدال، با مفاهیم پایهایتری مانند توحید، حق و عدل پیوندی عمیق دارد. معیار و مرز اعتدال از منظر قرآن، التزام به توحید، رعایت حق و عدل، و خارج نشدن از صراط مستقیم بندگی خداست.
خلاصه ماشینی:
به نظر برخی اهل لغت، این واژه در اصل به معنای میل کردن یا انحراف از چیزی به چیزی دیگر است (ابنمنظور، بیتا، ج9، ص56-57؛ ابنفارس، 1404ق، ج2، ص110)؛ و هرکه را از دینی به دین دیگر مایل باشد (ازدی، 1987-1988م، ج1، ص556)، یا از ضلالت به استقامت و دین مستقیم تمایل داشته باشد، حنیف گویند (ابنفارس، 1404ق، ج2، ص110؛ فیومی، 1405ق، ج2، ص154؛ راغب، 1423ق، ص260).
طبق آنچه گذشت، «عفو» نیز در برخی آیات معنایی نزدیک اعتدال و میانهروی دارد؛ البته چنانکه در معیار اعتدال خواهیم گفت، هر رفتاری، از نظر قرآن، میزان و معیاری دارد؛ و رفتار معتدل و میانه با دیگران، رفتاری است بر اساس موازین حق و عدل که انسان را مقرب درگاه الهی میسازد.
فساد واژة «فساد» از مادة «فسد» در مقابل صلاح به کار میرود (ازدی، 1978-1988م، ج2، ص646؛ زهری، 1421ق، ج12، ص257؛ نیشابوری، 1407ق، ج2، ص519؛ ابنسیده، 1424ق، ج8، ص458؛ ابنمنظور، بیتا، ج3، ص335؛ فیومی، 1405ق، ج2، ص472؛ فیروزآبادی، 1407ق، ج1، ص447؛ زبیدی، بیتا، ج5، ص164) و به معنای خروج چیزی از حالت اعتدال (راغب، 1423ق، ص636) و ایجاد خلل در نظم و اعتدال چیزی است (مصطفوی، 1416ق، ج9، ص36؛ جوادی آملی، 1378، ج2، ص271).
حاصل اینکه اسراف و اقتار نیز در برخی کاربردهای قرآنی معنایی مقابل اعتدال دارند و به معنای خروج از حدود الهی به افراط یا تفریط است.
شاید به همین دلیل قرآن کریم برای عبور برخی از اهل کتاب از این اعتقاد و مفهوم بنیادین، واژة غلو برگزیده و اعتقاد برخی از آنان به الوهیت برخی از اولیای دین را نوعی غلو و زیادهروی در امر دین و خروج از حد اعتدال تلقی کرده است: «قل یا أهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم غیر الحق...