چکیده:
حج از نخستین فرائض الهی است که قدمتی به درازای آفرینش دارد و طبق روایات و احادیث، نه تنها انسان، بلکه جنّ و انس و پرندگان نیز آن را به جای میآورند و آثار و برکات مادی و معنوی آن شامل همه است. حج پس از اسلام از فروعات مهّم آن واقع شد که به شرط استطاعت بر مسلمان واجب میشود و همواره مورد توجه خاصّ مسلمانان بوده است. از سوی دیگر، عرفان نیز بهعنوان یک جریان مهّم فکری در حیات بشر-که صبغهای طولانی به قدمت فطرت بشر داشته و از آغاز اسلام در کنار سایر فرقههای آن به رشد و بالندگی خود ادامه داد و از آن تاثیر گرفت- یکی از احکام موثر حج بود. اغلب عرفا، مکرر حج گزارده و همیشه به آن بهعنوان فرصتی برای تهذیب، تزکیهی نفس و خودسازی بیشتر و معبری جهت رسیدن به مقام قرب و فنا نگریستهاند.
حج به دو دلیل واضح ـ تقدم زمانی و وسعت ـ بر وجوه مختلف زندگی بشر تاثیرگذار بوده و عرفان نیز از این اثرپذیری مستثنی نبوده است. اما سئوال اینجاست که کمیّت و کیفیت این تاثیرگذاری چگونه است؟ مقاله حاضر، در پی این سوال، با نگاهی به حج از دید عرفای نامی قرون 1 تا 13 هـ ق و بهرهگیری از آثار و گفتار ایشان در این مقوله، کوشیده میزان و چگونگی تاثیر حج بر عرفان در دوره مذکور را بررسی نماید. یافتهها نشان میدهد عرفان از دو جهت مشخص؛ بیداری عرفا و شگلگیری مراحل سلوک از حج تاثیر عمده گرفته است و در سایر ابعاد، به سبب ویژگیهای منحصر به فرد خود، یا کاملا از اثرپذیری برکنار بوده یا مثل بعد اجتماعی، تاثیری ضعیف و یکسویه گرفته است
خلاصه ماشینی:
از فرمایشات امام باقر(ع) است که: «مردم پیشتر هم حج میگذاردند و ما به شما خبر میدهیم آدم، نوح و سلیمان همراه با جن و انس و پرندگان حج خانه خدا انجام دادند، موسی سوار بر شتری سرخ حج گزارد، در حالی که «لبیک لبیک» میگفت» (السمرقندی، 1380، ج1: 186، ح 96)؛ پس از اسلام، حج بهعنوان اهم فروعات اسلامی همواره از عبادات مورد توجه و خاص مسلمانان بوده است؛ عرفان نیز یکی از جریانهای مهم فکری و اعتقادی، با ریشههای تاریخی به قدمت فطرت بشر است که از همان آغاز اسلام و در کنار آن، تحت عنوان «عرفان اسلامی» بالید و رشد یافت و تحت تأثیرش واقع شد.
لذا جهت حسن ختام، فقط به این نکته اشاره میشود که عمل حج را نمیتوان با سایر مقررات دین مقایسه نمود، چه، برای بسیاری از عبادات مانند نماز و روزه و ذکر خداوند و مانند اینها از اعمال عبادتی اگرچه تأثیر و نتیجه نیکو در روحیه شخص دارد و لیکن آن اثر به هر اندازه که باشد محدود به حد معینی است، ولی عمل حج اگر از روی التفات و دارای ارکان و شرایط مقرره باشد و به علت عدم توجه به حقیقت آن تباه نشود، در روان انسان نیرویی پدید میآورد که تا زنده است در پنهان و آشکار نگهبان او خواهد بود و رازهای خواستهشده او را با دقت رسیدگی میکند».