چکیده:
دبیات و روزنامه نگاری هر عصری بازتاب فضای ویژه آن عصر است. روزنامه ادب در زمره معتبرترین جراید داخلی دوره مظفری به حساب می آید که در بحبوحه مشروطیت در فضای مطبوعاتی کشور به فعالیت مشغول و در مسیر روشنگری و آگاهی رسانی به جامعه نقش مهمی ایفا نمود. ادیب الممالک فراهانی با وجود تمام موانعی که همواره در ساختار استبدادی جامعه ایران وجود داشت اقدام به تاسیس روزنامه خصوصی و غیر دولتی ادب نمود. روزنامه ادب به مرور چه از حیث سبک و روش و چه از جهت محتوا و ارائه مطالب مفیده و تاثیر گذار روند رو به رشدی داشت. ادیب الممالک در مدت حیات سه گانه روزنامه ادب در شهرهای تبریز، مشهد و تهران با انتشار اخبار و گزارشات متنوع داخلی و خارجی در عرصه های متفاوت ادبی، علمی، اقتصادی و سیاسی در تنویر افکار عامه سهم مهمی بر عهده گرفت. در نهایت در اوان مشروطه با احساس خطر صدراعظم وقت عبدالمجید خان عین الدوله با تبعید مجدالاسلام کرمانی از دست اندر کاران عمده نشریه ادب در تهران در سال 1324 ه.ق روزنامه ادب برای همیشه تعطیل گردید. در این جستار ضمن تشریح شرایط اجتماعی وسیاسی ایران در دوره مظفرالدین شاه و توصیف فضای حاکم بر مطبوعات کشوردر بحبوحه مشروطیت، به بررسی نحوه عملکرد، رسالت حرفه ای و تحلیل سبکی و محتوایی روزنامه ادب پرداخته می شود.
خلاصه ماشینی:
"( قاسمی، راهنمای مطبوعات ابران در عصر قاجار، ج1، ص 27 ) هم زمان با فرمان مشروطه هفت نشریه در ایران همچنان به چاپ می رسید که عبارتند از ؛ اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهی در تهران، حدید و کمال در بوشهر و مجموعه اخلاق در تبریز(صدر هاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج2، ص 9 ).
» (روزنامه ادب، 4 رمضان 1318، شماره 1، سال اول ، ص 8) از این اعلان معلوم می شود میرزا صادق خان از دوستان ادیب الممالک در نشر روزنامه ادب در خراسان کمک های گرانبهایی به ادیب الممالک نموده است.
ادیب الممالک درباره نحوه انتشار این روزنامه در سال سوم می نویسد: « این روزنامه را به سه امتیاز ممتاز متبرک می نمائیم؛ نخست اینکه در هر یک از مدارس که در این عصر میمنت یعنی در زمان سلطنت این شاهنشاه جم جاه معارف پناه تاسیس یافته است به شکرانه استقامت و اعتدال وجود همایون یک نمره تا آخر سال مجانا بندگی نموده و به شاگردان آنجا هر قدر که روزنامه بخواهند با تصدیق مدیر و اجزای همان مدرسه نصف قیمت سالیانه آن را اداره تقدیم خواهد نمود.
» (صدر هاشمی، تاریج جراید و مجلات ایران، ج 1، ص 86-87) البته پیش بینی ادیب الممالک درباره تعداد شماره های آن وقوع پیدا نکرد و در سال سوم بعد از 14 شماره و 112 صفحه در مشهد پایان پذیرفت و اداره آن به تهران منتقل شد.
(رابینو، روزنامه های ایران از آغاز تا سال 1329، ص 55) با وجود این در عنوان روزنامه اسم ادیب الممالک نوشته شده است و نامی از مجدالاسلام در بین نیست تنها در شماره 174 سال چهارم و در صفحه هشت روزنامه که به چاپ سربی منتشر شد ، برای نخستین بار نام مجدالاسلام مشاهده می شود."