چکیده:
جانشینی خدا، از جمله موضوعات مهم و اساسی است که بیشتر متفکران مطرح کردهاند و بر آن صحه گذاشته و آثاری را مترتب کردهاند. موضوع خلافت انسان در قرآن، علاوه بر بحث تفسیری، جنبه کلامی نیز دارد. این بحث، مبنای استدلالات و برداشتهای اعتقادی و عرفانی بوده است. آیه محوری در این موضوع، آیه خلافت (بقره: 30) است که معمولا متفکران و مفسران، از آن خلافت و جانشینی خدا را برای انسان استفاده کردهاند. در این نوشتار، نگارنده در نقد مقالهای با عنوان «خلافت انسان در قرآن» ـ که نویسنده مقاله با فرض و پذیرش این اصل که انسان جانشین خداست، درصدد تبیین مقام خلافت الهی بوده است ـ مرحله به مرحله مطالب آن را با استدلالات عقلی و قرآنی تحلیل و نقد میکند. حاصل مقاله اینکه سخنان نویسنده، به هیچروی، توانایی اثبات خلیفهالله بودن انسان را ندارد و طبعا اموری که مترتب بر این اصل قرار گرفتهاند، از ثبات و اصالت برخوردار نیستند.
خلاصه ماشینی:
"اگر همه انسانها خلیفه خدایند، پس چه کسی شرک میورزد؟ اصولا آیا ممکن است جانشین خدا شرک بورزد؟ آیا نماینده خدا نباید موحد و منزه از شرک باشد؟ پس تندید ذیل آیه «أإله مع الله» برای کیست؟ این اکثریت که متذکر نمیشوند «قلیلا ما تذکرون»، چگونه خلیفه خدایند؟ ایشان به دنبال این بیانات، با اعتقاد به اینکه گزاره «خداوند متعال انسان را به عنوان خلیفه و جانشین خود روی زمین قرار داده است»، این گزاره را روشنترین و محکمترین آموزهای دانسته است که درباره آیات یادشده میتوان ابراز کرده، آنگاه در پی آن، به تبیین مقامخلافت و ابعاد گوناگون آن میپردازد.
نویسنده با این پرسش شروع میکند که آیا قرار دادن خلیفه بر روی زمین، قانونی مستمر و پایدار است یا آنکه محدود به عصر و دورانی ویژه است؟ و آیا خداوند در هر دوره، تنها یک خلیفه دارد یا اینکه میتواند خلفای متعددی هم داشته باشد؟ ایشان به نقل از برخی مفسران شیعه و سنی و اشارات دیگران استفاده کردهاند که جعل خلیفه، سنتی است مستمر، و زمین در تمام اعصار برخوردار از خلیفهالله بوده است، اما مسئلهای دیگر را مطرح میکنند که با وجود خلیفه در هر عصر، آیا لازم است خلیفه یک نفر باشد یا اینکه میتواند بیش از یک نفر باشد و همزمان خلیفههای متعددی داشته باشیم؟ ایشان برای تعدد خلیفه در یک عصر، محذوری نمیبیند و چنین بیان میکنند: «خلیفه در هر عصر باید فاضلترین افراد باشد که از علم به اسما برخوردار باشد و در فرهنگ دینی مسلمانان، پیامبران نهتنها برترین انسانها به شمار میآیند، بلکه مقام آنها از ملائکه نیز برتر است."