چکیده:
دهخدا از برجستهترین چهرههای فرهنگ و ادب این مرز و بوم است که علاوه بر عرصههای سیاست، روزنامهنگاری، پژوهش و تالیف، در نویسندگی و شاعری نیز نقش مهمی ایفا کرده است. او متعلّق به روزگار پرفراز و نشیبی است که جامعه ایرانی رویدادهای مهمی چون نهضت مشروطیت، جنگهای جهانی اوّل و دوم، استبداد رضاخانی و ملّیشدن صنعت نفت را پس پشت نهاده است. وی بهعنوان پژوهشگری آگاه به مسائل سیاسی و نویسندهای دارای ذوق شاعری بر وقایع اثر گذاشته یا از آنها تاثیر پذیرفته است. بعضی از این وقایع در اشعار باقیمانده او بازتابی درخور تامّل یافته که دقت در آنها مبین اهمیت واقعه و نظر دهخدا درباره آن است؛ در این گفتار سعی میشود ضمن توضیح مختصری درباره زندگانی، آثار، خدمات فرهنگی و قدرت شاعری دهخدا، بازتاب این وقایع بر سرودههایش با روش تحلیلی ـ توصیفی نشان داده شود. بدیهی است نقد و ارزیابی عملکرد اشخاصی که به بهانهای از آنها نام برده میشود هدف این مقاله نبوده و مجالی درخور میطلبد. حاصل این پژوهش عرضه شناختی تازه از دهخدا در عرصه سیاست و نمایش اتفاقات مهمی است که ذهن او را به خود مشغول داشته و گذر زمان بر اهمیت آنها صحه گذاشته است.
The great scholar Dehkhoda is one of the most outstanding characters of culture and literature of Iran who besides his contributions to political fields played an important role in journalism، research، editing، writing، and versification. He belongs to the time of abundant ups and downs in which Iranian society had passed important events such as Constitutionalism movement، the first and second world wars، Rezakhan’s despotism and nationalization of oil industry. He is indeed a knowledgeable researcher on political issues and a writer whose political talent had influenced the events of his age or was influenced by them. Some of these events left hesitating reflections on his versifications and a closer investigation of them may explain the importance of the events and Dehkhoda's ideas. In this article، beside brief explanation on Dehkhoda’s life، works، cultural services and poetical power، attempts were made to illustrate the reflection of these events on his ve
rsification using a descriptive–analytic method. Obviously، the criticism of functional evaluation
of those people named for different excuses is not the aim of this article and claims its own proper opportunity. Result of this research offer a new understanding about Dehkhoda in the politics field and give clues to the significant events that engaged his mind، as confirmed through the forthcoming events.
خلاصه ماشینی:
"جنبش مشروطهخواهی،استبداد صغیر،فتح تهران و اعادۀ مشروطیت،اولتیماتومروسیه و تعطیلی مجلس دوم،تاجگذاری احمد شاه،جنگ جهانی اول،قحطی و تجاوزدول بیگانه،دولتهای ناپایدار و کودتای اسفند 1299،قدرت یافتن سردار سپه وانقراض قاجار و تاجگذاری پهلوی اول در پنجم اردیبهشت 1305 و سلطنت پانزده سالۀاو و سپس چهارده سال پادشاهی محمد رضا پهلوی اتفاقات مهمی بود که دهخدا درککرد و در متن این حوادث گاه جنگید و گاه به نظاره نشست.
در شعر"مردم آزاده"دهخدا،که در سالهای پایانی عمر خویش است،خدمتمرحوم مصدق در ملی کردن صنعت نفت و لزوم پیروی از راه او را متذکر میشود،شعر که براقتفای غزل معروف مولانا سروده شده،با این ابیات پایان میپذیرد: {S«بنمود مصدقتان آن نعمت و قدرت#کاندر کفتان هست از آن سر مگرایید#گیرید همه از دل و جان راه مصدق#زین راه درآیید اگر مرد خدایید»S}(همان،156) نتیجهگیری علامه علی اکبر دهخدا(1258-1334 ش)که در عرصههای مختلف فرهنگی و سیاسیمنشأ اثر و خدمات بزرگ بوده،به عنوان شاعر و روزنامهنگار نیز در دورههایی بهسرودن شعر اشتغال داشته است.
وی در برخی سرودههایش،به ویژه آنهایی کهمحصول دوران مبارزات آزادیخواهانۀ او در جنبش مشروطه است،به بازتاب بعضی وقایع مهم و تاریخی روزگار اقدام کرده است؛از این میان،ظلم و ستمهایی که بهدختران و زنان ایرانی شده،واقعۀ به توپ بستن مجلس و دورۀ استبداد محمد علی شاه،کشتار مردان آزادهای چون میرزا جهانگیر خان شیرازی و ملک المتکلمین،همچنینمبارزه با مرتجعان مخالف مشروطه جلوۀ پررنگتری دارد.
مقدمۀ دهخدا براین شعر:«در روز 22 جمادی الاولی 1326 ق مرحوم میرزا جهانگیر خانشیرازی،یکی از دو مدیر صور اسرافیل،را قزاقهای محمد علی شاه دستگیر کرده به باغ شاهبردند و در 24 همان ماه در همانجا او را به طناب خفه کردند."