چکیده:
در شهرستان خرمبید(استان فارس) بجز مردم صفاشهر (خرمی و دهبید) که در مجموع بیش از هفتاد درصد آنها به زبان ترکی صحبت میکنند، زبان مردم بسیاری از روستاها نیز ترکی است. گویشی که مردم ترکزبان صفاشهر، امروزه با آن گفتوگو میکنند، از راه درازی باز آمده، از پیچ و خمهای فراوان تاریخی عبورکرده، در گردنهها وگریوههای گوناگون سختجانی کرده و فراز و فرودهای بسیاری را آزموده است. اینک اما- با همهی فشارهایی که پذیرفته و همهی دگردیسیهایی که یافته - هنوز زنده است و هنوز نفس میکشد.منابع تاریخی موجود، ترک زبانان شهرستان خرمبید را از ترکان خلج میدانند که از مناطق مرکزی ایران به فارس آمده و در قنقری و بوانات ساکن شدهاند. اما پژوهشهای نگارنده، برای نخستین بار، نشان میدهدکه گویش کنونی ترکزبانان منطقهی قنقری قدیم و خرم بید کنونی با همهی تفاوتهایی که با هم دارند ـ به گویش خلجها نزدیک نیست. این خود نشان میدهد که اگر حتی نخستین خلجهایی که به این منطقه آمدهاند، گویشی همانند گویش امروز خلجهای مناطق دیگر داشتهاند، زبان آنها در آمیزش با گروههای دیگر ترک ـ بویژه طوایفی از ایل قشقایی ـ و با تأثیرپذیری از زبان فارسی تغییر یافته و دیگرگون شده است.با همهی پژوهشهایی که تا کنون انجام گرفته، - اگر سادهانگاری را کنار بگذاریم ـ هنوز به درستی و استواری نمیتوان دانست که خاستگاه راستین بسیاری از ترکهای جنوب ایران، از آن جمله ترکهای خرمبید و نیز ترکهای قشقایی کجاست. آنان از چه زمانهایی و از چه مسیرهایی به فارس آمدهاند. و نژاد هر کدام از این تیرهها با نژاد چه تیرههای دیگری پیوستگی خونی دارند. شاید علمیترین راه فهم این موضوع، بررسی ژنتیکی تیرههای مختلف باشد.
خلاصه ماشینی:
"این خود نشان میدهد که اگر حتی نخستین خلجهایی که به این منطقه آمدهاند، گویشی همانند گویش امروز خلجهای مناطق دیگر داشتهاند، زبان آنها در آمیزش با گروههای دیگر ترک بویژه طوایفی از ایل قشقایی ـ و با تاثیرپذیری از زبان فارسی تغییر یافته و دیگرگون شده است.
پروفسور دورفر، با مشاهدهی پارهای ویژگیهای مشترک ترکی خلجی و ترکی قدیم آرگو به این نتیجه رسیده است که خلجهای مرکز ایران اولاد همان آرگوها هستند که در زمان محمود کاشغری یعنی نهصد سال قبل در آسیای میانه بین اسفیجاب (تالاس و بالاساقون) زندگی میکردند و از ترک شدن سغدیها به وجود آمدهاند.
در مواردی نیز در صفاشهر تلفظی میانه دیده میشود که میل بیشتر به ترکی خلج دارد؛ برای نمونه: - ترکهای آذربایجان فعل «افتاد» را به صورت «توشتو» و خلجها و قشقاییها آنرا به صورت «دوشدو» تلفظ میکنند.
(شاهفیروزان، 1362: 19) بجز طوایف و تیرههای مختلف قشقایی، سه طایفه از ایل خمسه هم ترک زبانند (اینانلو، بهارلو و نفر) این طایفهها بیش از صد سال است که در مناطق شرقی و شمالی استان فارس به صورت پراکنده مسکن گزیدهاند و اغلب در ایلات دیگر مستحیل شدهاند.
نتیجهگیری: اگرچه برخی منابع تاریخی سعی داشتهاند که ترک زبانان شهرستان خرمبید را از بازماندگان خلجها به شمار آورند و بیان کنند که این دسته از ترکان در زمان شاه طهماسب صفوی از همدان به فارس کوچیدهاند، ولی بر اساس پژوهشی که نگارنده انجام داده و همچنان پیگیر آن است دلایل و شواهد تاریخی و زبانشناسی وجود دارد که این دیدگاه نمیتواند از پایه چندان استواری برخوردار باشد."