چکیده:
جریان فکری معتزله به مدت سی سال (در عهد مأمون، معتصم و واثق) مورد توجه خلفای عباسی بود. در سال 232هجری متوکل به خلافت
رسید و اهل حدیث بر امور مسلط شدند و به آزار و اذیت معتزله و مخالفان خود پرداختند. هر چند معتزله نفوذ خود را در دربار عباسی از دست
دادند، ولی در قرن چهارم در دستگاه حکومتی آل بویه شخصیتهای مهمی از معتزله ظهور کردند که هر کدام نقش مؤثری در پیش برد این مکتب
ایفا نمودند. این دوره از نظر تدوین آثار، مهمترین دوره فرهنگی معتزله به شمار میرود. صاحب بن عباد طالقانی یکی از چهرههای سیاسی آل
بویه که معتزلی مسلک بود، نقش به سزایی در ترویج آراء و عقاید معتزله ایفا نمود. وی که وزیر دو تن از امرای بویهی (مؤیدالدوله و فخرالدوله)
بود، قاضی عبدالجبار همدانی را به ری فرا خواند و وی را منصب قاضیالقضاتی داد که عامل مؤثری در گسترش آراء و عقاید معتزله به شمار آمد.
در مقالهی حاضر ضمن معرفی تنی چند از مشاهیر معتزله در قرن چهارم هجری نقش اساسی ایشان در تجدید حیات فکری، فرهنگی معتزله را مورد
بررسی قرار خواهیم داد.
خلاصه ماشینی:
"مناظراتی میان جبائی و ابوالحسن اشعری گزارش شده که نمیتوانیم به دقت مشخص کنیم که آیا این مناظرات قبل از رد علنی مذهب معتزله صورت گرفته و یا بعد از آن؟ یکی از مهمترین مناظرات میان ایشان که در منابع مختلف نقل شده روایت ابن خلکان است که میگوید: «پیشوای سنت، شیخ ابوالحسن اشعری علم کلام را از او اخذ کرد و مناظرهای با او داشته است که علما آن را چنین روایت کردهاند: گفته میشود، ابوالحسن اشعری از استاد خویش، ابوعلی جبائی پرسید که سه برادرند یکی مؤمن، نیکوکار و پرهیزگار، دیگری کافر، فاسق و بدکار و سومی خردسال.
66 قاضی عبدالجبار نه تنها یکی از بزرگان معتزله در عصر خودش و بالاترین آنها از نظر مقام و فکر و تألیف، بلکه یکی از بزرگترین شخصیتهای قرن چهارم و پنجم هجری است که پشتوانه عظیمی برای مذهب بود و اصول آن را استوار ساخت و از آن دفاع کرد.
101 امامت فاضل و مفضول از دیدگاه قاضی عبدالجبار به عقیدهی شیعهی امامیه، امام باید فاضلترین مردم زمان خود باشد، ولی زیدیه و بیشتر معتزله با این عقیده موافق نیستند و میگویند: همانطور که ممکن است در میان رعیت یک پادشاه کسی پیدا شود که از او بهتر و فاضلتر باشد، در میان اتباع امام هم، وجود همین کیفیت امکان دارد؛ به همین جهت امامت مفضول اشکالی ندارد، چنانکه عدهای از معتزله به ویژه معتزلهی بغداد با اینکه حضرت علی بن ابیطالب را از ابوبکر، فاضلتر میدانستند، باز امامت ابوبکر را که به اصطلاح نسبت به حضرت علی بن ابیطالب، مفضول محسوب میشود، صحیح میشمردند."