چکیده:
کتاب صبح الاعشی فی صناعه الانشاء یکی از بزرگترین دایره المعارف هایی است که تا قرن نهم هجری در تمدن اسلامی به وجود آمده است. در این کتاب، بسیاری از مباحث تاریخی، علمی و ادبی مطرح شده و نگارنده در آن، شیوه اداره دیوان انشاء (دبیرخانه ای که مکاتبات غیرمالی و غیر نظامی در آن نوشته می شده است) را توضیح داده است. نویسنده این کتاب، احمد بن علی قلقشندی، سالها در دیوان انشاء مشغول بوده است. در این مقاله که از مطالعه اجمالی کتاب فراهم آمده است، سازمان امور اداری دولت در عصر ممالیک بررسی و معرفی شده است. ارکان اداری یا سازمان اجرایی دیوان انشاء عبارت بوده است از: 1) هفت دسته دبیران. 2) انبارداران 3)حاجب دیوان. 4) کتاب الدست. 5) کتاب الدرج.
Abstract
Subh al-'A'sh? f? San?'at al-insh?' is one of the greatest encyclopedias produced in the Islamic civilization before the ninth century after Hegira. The book addresses a plethora of historical, scientific and literary issues in which the writer explains the administration mechanism of D?w?n al-Insh?' (a secretariat keeping the records of non-financial and non-military correspondence). The book was written by Ahmad ibn Ali Qalqashandi who had worked in D?w?n al-Insh?' for years. As a result of a brief study of the book, the present article provides a review and an explanation of the administrative structure of the government in the Period of Mam?l?k. The administrative pillars or the executive organization of D?w?n al-Insh?' were as follows:
1-Seven groups of secretaries. 2-Warehousemen. 3- D?w?n’¬chamberlain. 4- Kutt?b al-dast 5- Kutt?b al-darj
خلاصه ماشینی:
دستۀ دوّم دبیران کسانی هستند که مکاتبات سلطان را به قلم خود مینگارند و باید علاوه بر شروط مذکور با شاه همعقیده باشند؛افرادی شریف،بلندهمّت،سخنور،سخنشناس بوده و مقام سخن را بدانند و درک کنند که چهکسی را با چه لحنی خطاب قرار دهند:«علاوه بر شرطهایی که برای متولّی دیوان در نظر گرفتهاند در مورد این کاتب که به قلم خود و از زبان شاه مینویسد،شرط کردهاند با شاهی که از زبانش مینگارد،همکیش باشد زیرا در نامهنگاری با پادشاه دیگر باید بر درستی عقیده و برتری مذهب خود احتیاج کند و برای صحّت آن دلیل بیاورد.
(همان،صص 132-131) قلقشندی در مورد سومین دسته اشاره میکند که این دبیر،مکاتبات با خارج از کشور را نمینگاشته،از همینرو جایگاهش از دو دستۀ پیشگفته،پایینترست و با توجه به مطالبی که در مورد دو گروه پیشین گفتیم،این دبیر بدین علّت که با بیگانگان و گاه حاکمانی که بر ادیان دیگرند مکاتبه ندارد از اهمیت شغلش کاسته میشود،اما چون بههرحال یکی از ارکان اساسی دولت،دیوانسالاری آن است،هرکس که در دیوان نشاء مشغول به کار است باید شخصی قابل باشد و در رازداری او شک و شبهه راه پیدا نکند.
(همان،صص 137-136) تا اینجا قلقشندی در پی این بود که بگوید در گذشته،شیوۀ ادارۀ دیوان چگونه بوده است، اما از این پس بر آن است که دستهبندی دبیران دیوان انشاء،تعداد و کار آنها را در زمان خود توضیح دهد.