چکیده:
کلمه «جعل» معانی گوناگونی دارد. افاده اصل واقعیت در معنای جعل مورد اتفاق حکمای مسلمان است؛ اما مصداق اصل واقعیت، یعنی وجود، ماهیت یا صیرورت، محل نزاع میباشد. متأخران در تبیین نظر حکمای مشایی و اشراقی نیز وحدت نظر ندارند. عدهای صیرورت را، و گروهی ماهیت را متعلق جعل در اندیشه متقدمان مسلمان دانستهاند. برخی نیز بر این باورند که از آثار این بزرگان، بوی مجعولیت وجود به مشام میرسد. در حکمت متعالیه، بر پایه اصالت وجود و تقسیم دوضلعی آن به رابط و مستقل، ملاک مجعولیت رابط بودن است؛ از این طریق، مجعولیت ماهیت و اتصاف منتفی میگردد. نظر نهایی صدرایی در تحلیل رابطه علی و معلولی به اینجا میرسد که تنها یک وجود حقیقی و نفسی محقق است که آن ذات خداوند میباشد، و ماسوا تجلیات و شئونات او هستند. در این صورت، مجعولیت نیز مصداقی نخواهد داشت. وجود حقیقی خداست که فوق جعل است و بقیه، وجود حقیقی نداشته و دون جعلاند.
خلاصه ماشینی:
"دلایلی که شیخ اشراق درباره عدم اتصاف ماهیت به وجود اقامه کرده است، به این معنا تأویل میشود که در خارج، وجود نظیر اعراض نیست و عارض ماهیت نمیشود؛ بلکه در تأویل کلام او باید تصریح کرد که مراد او از نفی عروض وجود بر ماهیت، نفی عروض در خارج است.
» 289 پس، باید گفت: منظور از اعتباریت وجود، مفهوم وجود است نه حقیقت آن؛ منظور از مجعولیت ماهیت نیز ماهیت به معنای اعم، یعنی همان هویت و حقیقت شیء است، نه «ماهیت من حیث هی» (چون حکما ماهیت به این معنا را مجعول بالذات نمیدانند.
نکته دیگر اینکه با توجه به شرایط خاص فکری و فرهنگی، و نیز وجود عقاید متکلمان (که طبق آن، قول به اعتباری بودن ماهیت، مسئله «ثابتات ازلیه» را در پی داشت)، برخی به مجعولیت ماهیت گرویدند و از طرفی، در خصوص حقتعالی و مجردات، قائل به وجود صرف شدند و نتوانستند این حقیقت واضح را انکار کنند.
320 اشکال این است که اگر اتصاف به دلیل اندراج در ضمن طرفین دارای معنای حرفی بوده و جعل آن تبعی است، پس تمام وجود ممکنات ـ که مطابق برداشت حکمت متعالیه، عین ربط به واجب تعالی هستند ـ از قبیل معانی حرفی بوده و جعلشان تبعی است.
وجود عامی که در کلام امام خمینی قدسسره آمده است از اصطلاحات خاص عرفان است و با آنچه در حکمت متعالیه به اصالت آن حکم میشود، متفاوت است؛ زیرا مطابق فرمایش ایشان، هیچ حکمی بر این وجود عام بار نمیشود، در حالی که ملاصدرا تمام احکام را اصالتا از آن وجود میداند."