چکیده:
ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺼﺮ )853 ق(، ﺑﺎ وﺟﻮد اﺗﺨﺎذ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣـﺬﻫﺒﻲ، درﺻﺪد ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿـﺮ، ﺑـﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫـﺎی ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻓﺎﻃﻤﻴـﺎن در دورهی اﻗﺘـﺪار ﺳﻴﺎﺳـﻲ )853 ـ 724 ق(، ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی ﺧﻠﻔﺎی ﻓﺎﻃﻤﻲ را در ﺟﻬﺖ ﺗﺮوﻳﺞ و ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﻛﺮدن ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻣﺼﺮ، ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ. در اﻳﻦ دوره، ﺑﻪرﻏﻢ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻓﺮاﮔﻴﺮی ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم ﻣﺼـﺮ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺖ، ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕـﺮ، ﻣﻮﺟـﺐ ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶﻫﺎ ﺷﺪ.
خلاصه ماشینی:
" اﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن از آﻏﺎز ﻓـﺘﺢ ﻣﺼـﺮ درﺻـﺪد ﮔﺴـﺘﺮش ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ راﺿـﻲ ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﻃﻤﻴـﺎن اﺻـﺮاری ﺑـﺮ ﮔﺴـﺘﺮش دﻋـﻮت اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻣﺼﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ،5 اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ دادن آزادی ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻣـﺮدم، ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻣﺴﻜﻮت ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻣﺼﺮ ﻧﺒﻮد، ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺘﺢ آﺳﺎن ﻣﺼﺮ، اﻳﻦ اﻣﻴﺪ را 1.
ﺑـﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻣﺪارا ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ رﻋﺎﻳﺎی اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺳﻨﻲ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﻫـﻞ ذﻣـﻪ )ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن(، در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﻣﻌﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد،5 اﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﺳﻠﻄﻪی ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن از ﺳﻮی ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ،6 اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد ﻛـﻪ در درازﻣـﺪت و در ﺳﺎﻳﻪی ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎی دوﻟﺖ ﻓﺎﻃﻤﻲ از ﻣﺬﻫﺐ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻠﻲ و ﺗـﻼش و اﺳـﺘﻤﺮار ﻧﻬﺎدﻫـﺎی ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺳﺎزﻣﺎن دﻋﻮت اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ، ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم رﺳﻮخ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪای اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد.
ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻼش ﺑﺮای اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻛﺮدن ﻣﺮدم وﻟﻮ ﺑﺎ اﺟﺒﺎر و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮی، ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی،1 ﺑﺎ اﻫﻞ ذﻣﻪ در دورهی اﻳﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪی ﻓﺎﻃﻤﻲ، رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ در ﭘـﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮی در ﻗﺒﺎل اﻫـﻞ ذﻣـﻪ، ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﺮد.
ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﻋﻴﺎد ﺷﻴﻌﻲ ﻣﺜﻞ ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ و ﺑﺮﮔﺰاری ﻣﺮاﺳﻢ ﻋـﺰاداری اﻳـﺎم ﻣﺤـﺮم )روز ﻋﺎﺷﻮرا(، از ﺟﻤﻠﻪی اﻗﺪاﻣﺎت دﻳﮕﺮ ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن ﺑﺮای آﺷﻨﺎ ﻛﺮدن ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷـﻴﻌﻲ ـ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ و اﺷﺎﻋﻪی ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮد."