چکیده:
سید اسماعیل پزشک و دانشمند ایرانی سدههای پنجم و ششم هجری
چندین کتاب ارزشمند نوشته-است که آنها را از مهم ترین آثار تاریخ پزشکی جهان
دانستهاند. این اثار از نظر تاریخ زبان فارسی نیز اهمیت دارند و از نمونههای
برجستة فارسینویسی در تاریخ علم به شمار میروند. این نوشتار پس از شرحی
دربارة زندگی این پزشک نامدار» شماری از آثار او را معرفی میکند. نویسنده در
مورد هر اثر به توصیف ویژگیهای متن و نسخههای به جا مانده از آن
میپردازد و بحثی دربارة جنبههای گوناگون اهمیت آن مطرح میسازد. چاپهای
آثار جرجانی نیز در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است. مراجع و منابع
جرجانی در تالیف آثار و نوآوریها و تجربیات جرجانی نیز بخشهای دیگر مقاله هستند
خلاصه ماشینی:
"داروخانه در خراسان بهمعنی بیمارستان بود،چنانکه شیخ عطار نیشابوری(در خسرونامه:133)گوید: {Sبه داروخانه پانصد شخص بودند#که در هر روز نبضم مینمودندS}جرجانی در همان سال نخستین کتاب مهم خود را که حدود ده سال صرف تألیف آنکرده بود تکمیل کرد و به نام پادشاه،ذخیرۀ خوارزمشاهی نامید که نخستیندائرد المعارف طب فارسی است و در مورد آن در ادامۀ این مقاله جداگانه بحثخواهیم کرد.
جرجانی قبل از تألیف ذخیرۀ خوارزمشاهی،کتاب قانون ابو علی سینا را بهفارسی ترجمه کرده بود و این اثر تا زمان ابن اسفندیار(نیمۀ اول سده هفتم هجری)مؤلف تاریخ طبرستان و سالها بعد در دسترس بود.
مؤلف ذخیره از این دو کتاب و از آثار بسیاریاز پزشکان و دانشمندان زمانهای کهن و معاصر به خوبی بهره برده و در هر موردمنابع خود را ذکر کرده و تألیفی پرداخته که همۀ دانستنیهای پزشکی زمان را دربردارد و ان را به وجهی روشن و حکیمانه به زبان فارسی عرضه داشته که در اینزبان منحصر به فرد است(دهخدا،لغتنامه:2154؛الگود 1386:251؛تاجبخش1384-1385 الف:شصتودو؛همو 1386:502/2-504).
ذخیرۀ خوارزمشاهی،الاغراضالطبیه،خفی علایی و یادگار اندکی پس از تألیف،گسترشی شگرف پیدا کردند،چنانکه نظامی عروضی که چهار مقاله را در حدود 550 ق یعنی تنها نوزده سال پساز درگذشت جرجانی نوشته،همۀ آنها را در زمرۀ کتب اصلی درسی پزشکی ذکرکرده است: «پس طبیب باید نیکو اعتقاد بود و از کتب وسط،ذخیرۀ ثابت قره،یا منصوریمحمد زکریای رازی یا هدایۀ ابو بکر اخوینی یا کفایه احمد فرخ یا اغراض سیداسماعیل جرجانی باستقصاء تمام بر استادی مشفق خواند،پس از کتب بسائط یکیبه دست آرد،چون ستۀ عشر جالینوس یا حاوی محمد زکریا یا کامل الصناعة یا صدباب بوسهل مسیحی یا قانون بوعلی سینا یا ذخیرۀ خوارزمشاهی و بوقت فراغتمطالعه همی کند..."