چکیده:
مدلول آیهء 106 سورهء بقره «ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها الم تعلم ان الله علی کل شییء قدیر» که به آیهء نسخ مشهور است میان مفسران محل خلاف است. سبب بروز این اختلاف و ظهور آرای گوناگون در این زمینه در واقع معانی محتملی است که برای سه تعبیر«نسخ»،«آیهء»و «انساء»در آیهء مورد بحث برشمردهاند.بیشتر معانی موردنظر مفسران به دلیل عدم توجه به سیاق آیه و هماهنگی میان بخشهای مختلف آن،نادرست به نظر میرسند.شاید حمل«نسخ»بر ازاله و لغو اعتبار،حمل«آیه»بر حکم و تأویل فعل«ننس»به محو از قرآن و اذهان و قول به اعمال صنعت استخدام میان لفظ «آیه»و ضمیر آن مقرون به صحت باشد.در اینصورت معنای اجمالی آیه چنین است«هر حکمی را که لغو کنیم یا هر آیهای را که از قرآن و اذهان محو نماییم بهتر از آن یا مانند آن را از حیث تأمین مصالح مردم میآوریم».مطالب موردنظر،در سه بخش«سبب نزول آیه»،«محورهای اختلاف مفسران و نقد آرای آنان»و«جمعبندی»عرضه خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
"اصلا نسخ علامت جز ازاله و محو آنچه معنایی دارد؟ دربارهء معنای ششم یعنی«معجزه»،مصطفی زید(751/1)میگوید:این آیه مدنی است و خطاب به مؤمنان میباشد و آنها از پیامبر معجزهای غیر از قرآن نخواستند.
مصطفی زید(32/1)دربارهء معنای هفتم یعنی شریعت میگوید:«آیه»در لغت به معنای شریعت نیامده استدر آیه،قرینهای هم برای این معنا نیست و«آیه»به معنای شریعت در جای دیگری از قرآن نیز بکار نرفته است.
و اما در مورد معنای ششم،در پاسخ صبحی صالح که میگوید«هرگاه به دلیلی حکمی بیاید سپس آن دلیل از بین برود و حکم دیگری بیاید،این نسخ نیست و بلکه انساء است»باید گفت اتفاقا این همان معنایی است که اصولیها و فقها برای نسخ گفتهاند.
2-ابی بن کعب،ضحاک،حذیفه و عبد الله(ننسک)قرائت کردهاند(ابو عبید،11؛ زمخشری،671/1؛طبرسی،2-181/1)که با ذکر ضمیر کاف دیگر نمیتواند از ریشه «نساء»به معنای تاخیر و از ریشه«نسی»به معنای ترک باشد چون خلاف معنا و سیاق آیه است.
زیرا اگر خداوند آیاتی از قرآن را ازاله و محو کند اثری از آنها در عالم وجود یا در ذهن و خاطر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و قاریان باقی نخواهد گذاشت و به عبارتی نسیان به شکل مطلق رخ خواهد داد،لذا روایاتی که از قول برخی از صحابه وارد شده که مثلا سوره احزاب معادل با سوره بقره بوده است(سیوطی،233/2)نمیتواند روایات قابل قبولی باشد زیرا اولا اینروایات خبر واحد بوده و باخبر واحد ادعای نسخ ثابت نخواهد شد(خویی،8/2)ثانیا اینروایات پرده از نسیان جزیی برمیدارد و خاطره آنان را در محو آیاتی از قرآن بازگو میکند در صورتیکه همانگونه که گفته شد در صورت وقوع «نسی»این امر به صورت مطلق صورت پذیرفته و اثری از آن در ذهن کسی باقی نخواهد ماند."