چکیده:
آغاز تهاجم مغولان به ایران،به دنبال حادثهای بود که در شهر اترار اتفاق افتاد.تمامی منابع دورهی مغول اشاراتی ولو به اختصار به آن داشته و دیدگاههای خود را نیز در جملات کوتاهی بیان کردند.اختلاف دیدگاههای این نویسندگان سبب شده تا نتایج متفاوتی از این واقعه به دست آید.در این مقاله،نویسنده ضمن بررسی متون تاریخی این دوره،به بیان دیدگاههای نویسندگان این آثار پرداخته و تلاش کرده است گزارش واقعبینانهای ارائه دهد.
خلاصه ماشینی:
"مؤلف تاریخ وصاف،با ذکر خلاصهای از رویداد اترار، مغولهای اعزامی به مرزهای ایران را بازرگانانی میداند که به فرمان حاکم اترار(غایر خان)که از نزدیکان مادر سلطان بود توقیف شدند؛اما ذکر صریحی از طمع غایر خان در این قضیه نمیکند،ولی در این ماجرا شخص سلطان محمد خوارزمشاه را مسئول فاجعه معرفی و صریحا اشاره میکند که:«غایر خان (به تصویر صفحه مراجعه شود) که از نزدیکان مادر سلطان بود ایشان را توقیف کرد.
وی قتل 054 تن از بازرگانان مغول را به دست حاکم شهر اترار تأیید میکند و اشارهی جالبی در پایان این رویداد دارد:«چون اقبال سلطان محمد را روز آخر بود،ایشان را فرموده تا به قتل آورند»(شبانکارهای،ص 332)شبانکارهای مینویسد:«چون آن جماعت به ماوراء النهر رسیدند ملک ماوراء النهر طمع در مال ایشان کرد و با سلطان نمود[نشان داد]که جمعی آمدهاند از مسلمانان[که]به حمایت کافر شدهاند،و در دین اسلام روا نیست که مسلمانان به حمایت کافران درآیند؛حکم آن چگونه است؟»(همان،ص 041) بناکتی نیز از واقعهی اترار صحبت میکند.
اما به راستی کسانی که در اترار کشته شدند چه کسانی بودند؟آیا آنان بازرگانانی بودند که به دنبال یک تفاهمنامهی اقتصادی دو طرفه و صرفا به قصد تجارت به قلمرو خوارزمشاهی آمدند؟یا به گفتهی نسوی جاسوسانی در لباس بازرگان بودند؟ علت واقعی قتل این افراد چه بوده است؟تعداد آنها چند نفر بوده است؟قبل از پاسخگویی به این سؤالات باید به نکتهای اشاره نمود که نویسندگان در آثار خود کمتر به آن توجه نمودهاند ولی در گزارشهای متفاوت مورخان عهد مغول جلب نظر میکند."