چکیده:
با حکومتی شدن و نفوذ اشاعره به دستگاه خلافت متوکل(232-247)و در ادامهء بحرانهای سیاسی اجتماعی ایرانیان،روزگار معتزله دگرگون و متحمل ضربات سهمگینی از جانب مخالفان شد.این جماعت به مرور پیروان خود را به عنوان یک مکتب نظری از دست داد و بنابر تقارن ریشهای فلسفهء مادی،با آنچه معتزله به آن معتقد بودند و رانده شدن این هر دو به چوب الحاد و اباحهگری،دگردیسیهایی در مفهوم«حکیم»در مقام صاحب حکمت و پیشتاز فلسفهء عقلی رخ داد که بازتابهایی از آن در آفرینشهای هنری و سنتهای ادبی ظهور یافته است.
خلاصه ماشینی:
این جماعت به مرور پیروان خود را به عنوان یک مکتب نظری از دست داد و بنابر تقارن ریشهای فلسفهء مادی،با آنچه معتزله به آن معتقد بودند و رانده شدن این هر دو به چوب الحاد و اباحهگری،دگردیسیهایی در مفهوم«حکیم»در مقام صاحب حکمت و پیشتاز فلسفهء عقلی رخ داد که بازتابهایی از آن در آفرینشهای هنری و سنتهای ادبی ظهور یافته است.
»1 بنابر همین سابقه در علوم عقلی و ارتباط با فلسفهء دنیای باستان،پس از تحولات اجتماعی و ظهور اختلافات مذهبی در زمان بنی امیه و در عهد عبد الملک مروان (56-68 هـ)نیاز به بهرهگیری از استدلال عقلی و کلامی تقویت یافت و سرانجام ظهور «معتزله»شکل سازمان یافتهء این بازآفرینی تفکر فلسفی بود که به تدریج پا گرفت.
دانشمندان معتزلی مورد تکفیر قرار گرفتند و از لفظ«معتزلی»هم مانند«قرمطی»و «رافضی»کفر و زندقه و بدعت اراده میکردند و هرکس را متهم به این عناوین میساختند،مورد زجر و شکنجه قرار میدادند: نام نهی اهل حکمت و دین را رافضی و قرمطی و معتزلی (ناصر خسرو:782؛محقق 2831:45-55) با حکومتی شدن و نفوذ تفکر اهل سنت و جماعت بر دستگاه خلافت متوکل (232-742 ق)و در ادامهء بحرانهای سیاسی-اجتماعی ایرانیان،روزگار معتزله دگرگون و متحمل ضربات سهمگینی از جانب مخالفان شد.
3 «دوران شکوفایی علم و فلسفه در جهان اسلام دیر نپائید؛چه،آنکه امام محمد غزالی[(054-505 ق)]»با تألیف تهافت الفلاسفه به تکفیر فیلسوفان پرداخت و در عقیده به قدم عالم،آنان را کافر خواند»4و این در ادامهء جریانی بود که بر اثر آن دگردیسیهایی در مفهوم حکیم در مقام صاحب حکمت فلسفهء عقلی رخ داد،تا جایی که«برای کلمهء «فلسفه»،که مشتق از کلمهء یونانی«فیلوسوفیا»بود،یعنی دوستدار حکمت،وجه اشتقاق توهینآمیزی را که ترکیب از فل(-کندی)و سفه(-نادانی)است وضع کردند،چنان که لامعی گرگانی صریحا گوید: -------------- (1).