چکیده:
اعیاد،یکی از مشخصههای فرهنگی اقوام مختلف هستند که فلسفهء پیدایش و تحولات تاریخی آنها در گسترهء زمان و در اقوام مختلف،در متون تاریخی و ادبی قدیم بازتاب مییابند.عید مهرگان به عنوان یکی از بزرگترین اعیاد باستانی ایران که دارای فلسفهء پیدایش خاصی است،توانست با استفاده از توانمندیهایش،در صدر اسلام و عصر اموی و عباسی با همهء ناملایماتی که از حیث سیاسی و عقیدتی با آن مواجه بود به حیات خویش ادامه دهد. متون ادبی و تاریخی این ادوار،بهویژه دورهء عباسی،با عنایت به فلسفهء بازتاب وقایع اجتماعی و تاریخی آنها به خوبی توانست جنبههای گوناگونی از عید مهرگان، مانند:پیدایش مهرگان،گستردگی،چگونگی و تأثیراتش را در عرصهء اجتماع و به تبع آن،در عرصهء ادب بیان کند.
خلاصه ماشینی:
"مشخصهء بارز مهرگان که نقش مهمی در وارد کردن شاعران و نویسندگان در عرصهء توصیف جوانب گوناگون این عید باستانی داشت،سنت اهدای هدیه بود؛چیزی که در دین اسلام در احادیث و قرآن کریم(نمل63/)-همانگونه که پیشتر ذکر شد-مورد توجه و تأکید بود و همانطور که شاعر گرانقدر ابن الارقم الزبیدی در ابیات زیر به اهمیت آن اشاره کرده است و میگوید: هدایا الناس بعضهم لبعض تولد فی قلوبهم الوصالا و تزرع فی الضمیر هوی و ودا و یکسوهم إذا حضروا جمالا (ابن عبد البر،بیتا:ج 1،ص 282) هدیههای برخی از مردم به برخی دیگر در دلهایشان وصال و دوستی به وجود میآورد.
بههرحال،مهرگان به عنوان عید باستانی با پشتوانهء اعتقادی که به همراه داشت، توانست به عنوان شاخصی مهم از شاخصههای فرهنگی ایران در کشاکش تحولات پس از دورهء ساسانیان در عرصهء زندگی ایرانیان بهویژه تودهء مردم و به تبع آنها حاکمانشان در برابر مخالفان که عمدتا با مباحثات و مجادلات دینی و سیاسی خویش سعی در کمرنگ ساختن و محو کردن آن داشتند تا زمان حملهء مغول باقی بماند و طبع شاعران پارسیگویی نظیر:فردوسی،دقیقی،امیر معزی،رودکی،منوچهری دامغانی،عنصری، فرخی سیستانی،فخر الدین اسعد گرگانی،قطران تبریزی،انوری ابیوردی و غیره را برانگیزد تا در کنار شاعران تازیسرایی مانند مهیار دیلمی،بحتری،ابو العتاهیه، شریف رضی،شریف مرتضی،ابن رومی،ابن المعتز،ابو اسحاق صابی،ابن مطران،سهل بن احمد،عبد الواحد بن حریش،ابو عبد الله محمد،ابن بابک و بسیاری دیگر مهرگان و سنتهای آن را در اشعار خود تجلی بخشند."