چکیده:
کاپیتولاسیون در تاریخ معاصر ایران با تحمیل قرارداد ترکمانچای(1343 هـ.ق1829/ م) توسط روسیه آغاز شد و به دنبال آن دیگر دولتهای خارجی از این امتیاز در ایران برخوردار شدند. در دوران قبل از قاجار امتیاز کاپیتولاسیون در حد محدودی وجود داشته که با آنچه در عصر قاجار تحمیل شده تفاوتهایی را دارد. تحقیقات انجام گرفته در مورد کاپیتولاسیون در تاریخ ایران بیشتر به این مسأله در دوران قاجار و بعد از آن پرداختهاند و پیدایش زمینههای تاریخی آن کمتر مورد توجه واقع شده است. این مقاله بر آن است تا سر تاریخی کاپیتولاسیون در دوران قبل از قاجار و زمینههایی که موجب شد حکام ایران امتیازهایی را در زمینه قضایی به بیگانگان دهند،مورد بررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
"تحقیقات انجام گرفته در مورد کاپیتولاسیون در تاریخ ایران بیشتر به این مسأله در دوران قاجار و بعد از آن پرداختهاند و پیدایش زمینههای تاریخی آن کمتر مورد توجه واقع شده است.
نکته قابل توجه در این معاهده،حق قضاوت کنسولی است که به تجار ونیزی داده شده است؛طبق این معاهده به ونیزیها اجازه داده شده بود کاپیتولاسیون جهت حل و فصل دعاوی احتمالی مابین خود و مردم ایران،کنسولهایی به چند شهر معتبر از ممالک ایلخانی بفرستند6.
»31 پس از آن انگلیسیها با تأسیس کمپانی هند شرقی روابط بازرگانی خود را در ایران توسعه داده و موفق شدند که پرتغالیها را از صحنه رقابت خارج کرده و با استفاده از علاقه شاه عباس اول به تجارت خارجی،حقوق و امتیازات مختلفی کسب کنند.
23 به علت تردید فرانسویان و مسامحه مدیران کمپانی هند شرقی فرانسه،تلاشهای مختلف این کشور در دوره زندیه،به نتیجه نرسید33کریم خان و جانشینان او،به علت نیاز به پارچههای بافت کارخانههای فرانسه،برای تأمین لباس نیروهای نظامی خود و نیز جهت راندن امیر مهنا از جزیره خارک،از برقراری رابطه دوستی و تجاری با آنها،استقبال می کردند و ازدادن امتیازی همچون،حق قضاوت کنسولی ابایی نداشتند.
این حقوق اعطایی به بیگانگان،بخصوص در دوره زندیه،برای کمک به تجارت ایران،توسط حکام و پادشاهان ایران صادر شده است و کمتر مقاصد سیاسی از طرف صادرکنندگان آن،درنظر بوده است و اساسا صادرکنندگان آنها،از ماهیت این فرمانها و اهداف استعماری آنها آگاهی نداشتهاند و گنجانیدن مسأله استقلال قضایی مقامهای بیگانه در فرمانها و معاهدات،زائیده کوشش اروپاییان بوده و مقامات ایرانی،از فلسفه آن و کاربرد و پیآمدهای خطرناک و نازیبای آن،آگاهی نداشتهاند."