چکیده:
شعر دوره سقوط با ویژگیهای خاص در تاریخ ادب عربی معرفی شده است. تقلید و تکرار و عدم نوآوری شعرا، رشد
کمی شعر، معماگویی، بازی با حروف و کلمات، و استعمال بیش از حد صنایع بدیعی، از جمله صفاتی است که شعر
دوره سقوط را به آن متصف نمودهاند. شرف الدین انصاری از شعرای قرن هفتم این دوره است. اغراض شعری او به مدح
اختصاص یافته و فقط سه مورد رثاء در کل دیوان او ملاحظه میشود. او ابیات امرؤالقیس، متنبی، ابوتمام، کعب بن
زهیر، و عمربن ربیعه را تضمین نموده، و همه تضمینها از یک سطح برخوردار نیستند بلکه بعضی از آنها نقد پذیرند.
زهدیات در شعر او از جایگاه ویژهای برخوردار است، که این امر به زمان شاعر و روحیه فردیش باز میگردد.
اصطلاحات عروضی به کار رفته در شعرش و معماهای رد و بدل شده بین او و پدرش، از تأثیر او از عوامل سقوط
حکایت میکند. اقتباسهای قرآنی در اشعار او بسیارند. بعضی از این اقتباسها به علت تکرار و کثرت، قوه خیال شاعر را
تحت تاثیر قرار داده است، ولی بر خلاف دیگر شعرا آیات محدود به سورههای خاصی نیست و از پراکندگی خوبی
برخوردار است. اقتباس از آیات سوره شمس و نازعات به عنوان نمونه بارز اقتباس در شعر عربی مشهور گشته است. در
مدائح نبوی او برخلاف دیگر بدیعهسرایان تاریخ و حدیث و روایت کمتر به چشم میخورد، علاوه بر اینکه اهل بیت
(ع) در کنار پیامبر (ص) مورد توجه قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
در نقد بیت شرف الدین باید اذعان کرد که مفهوم قمر در اینجا فارغ از تشبیه بکار رفته گرفته شده است، بلکه غرض وضوحی است که عمربن ربیعه لحاظ کرده است و الّا در شرایط مساوی بدون شک با محو شدن خورشید، ماه نیز مخفی میماند، یا اینکه خیال شاعر در فضای مصرع اول و دوم ترسیم کننده یک تصویر واحد نیست.
متنبی: در چند جا ابیات متنبی توسط شرف الدین تضمین شده است و در بعضی موارد تضمین و جایگزین کردن شاعر از تناسب خوبی برخوردار است، از جمله آنجا که میگوید: لاتطلبن کریما بعد رؤیته ولاتبال بشعر بعد شاعره (همان، ص 246) هر دو مصرع این بیت برگرفته از دو بیت متنبی است و شرف الدین با دریافت دو مصرع، ممدوح و مادح را مورد مدح قرار داده است.
متنبی: لاتطلبن کریما بعدرویته ان الکرام باوفاهم علاً ختموا ولاتبال بشعر بعد شاعره قد افسد القول حتی احمد الالصم (همان) کعب بن زهیر: ابیات قصیده کعب در دیوان شرف الدین چنان تضمین شده است که بسیاری مصرعهای مدح پیامبر (ص) را به خود اختصاص داده است.
ولو کنت نوحا قلت "یا رب لاتذر علی الارض" ممّن لام فی الحبّ "یارا" آیه مورد اقتباس: رب لاتذر علی الارض من الکافرین دیارا (نوح 71/26) شاعر در مدح صلاحالدین یوسف بنعزیز داستان موسی و خضر را باز پیاپی به تصویر کشیده است این غزل حاکی از قدرت تخیل شرف الدین ایت او مدح خود را با توصیف عشق محبوب برای یارانش شروع میکند و در پاسخ به توصیه یارانش به صبر میگوید: من از آن لحظهای که کاروان اندیشهام به تو راه یافت به خود مژدگانی دادم و گفتم با بشری در این بیت بین یوسف اسم مدوح و حضرت یوسف جناس تام است.