چکیده:
قاضی ناصر الدین أبی سعید عبد الله بن عمر بن محمد شیرازی بیضاوی دانشمند و فقیه و مفسر بزرگ قرن هشتم فارس و ایران را تفسیری ارجمند،بنام أنوار التنزیل و أسرار التاویل است که در طول تاریخ،از زمان تألیف،مورد توجه دانشمندان و مفسران بزرگ اسلامی بوده است و بیش از پنجاه شرح و تعلیقه بر آن نگاشتهاند.گروهی أنوار را شرح و تعلیقهای بر کشاف اثر جار الله زمخشری دانستهاند،اما از آنجا که جار الله را مذهب حنفی و مکتب معتزلی بوده است و قاضی را مذهب شافعی و مکتب أشعری،قاضی در ضمن تفسیر خود به رد و جواب جار الله پرداخته و طرحی نو در انداخته و ضمنا به حبل المتین شیخ الطائفه طوسی و علامهء طبرسی چنگ انداخته و تلویحا به رد عقائد ایشان نیز پرداخته است.
2
قاضی را در این تفسیر خطبهای غراء و کوتاه و عمیق است که شرح آن خود کتابی را اقتضاء میکند و نگارندهء این مقال بر آن شد که إن شاء الله شرحی بر آن نویسد و ضمنا مقاصد و مرامی والای شیخ طوسی و علامهء طبرسی و جار الله زمخشری و ابو الفتوح رازی و میبدی و قاضی بیضاوی را بیان کند و وجوه تفوق اقوال را در سایهء آثارشان،بهمراه افاضات دیگر مفسران و شارحان عیان دارد.
و با ذکر اصل کتابت ایشان،جهت تعلیم متون قدیم تازی و پارسی به طالبان،مقالت را بپایان برد.تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.و نخست از بزرگترین آیهء قرآن کریم آغاز کند.چه:
کل أمر ذی بال لم یبدأ فیه ببسم الله فهو أبتر
و از آنجا که شرح کلام بلند قرآنی و بیان دقائق و حقائق فرقانی را راهی طولانی است و در این معدود اوراق نگنجد،لذا پهنهء سخن را به مقالاتی چند تقسیم نمود تا هر مقاله در ضمن ارتباط با قبل خود منحصرا دارای شأنی باشد چه:
هر گلی را رنگوبوئی دادهاند. هر نگاری را به شکلی زادهاند چشم نرگس را خمارین،لاله را داغ عشقی بر جبین بنهادهاند1
خلاصه ماشینی:
از میان مذاهب أهل سنّت شافعیان نیز در این عقیدت با شیعه همراهند و قاضی رحمة اللّه تعالی علیه شافعی بوده است و در تفسیر این آیت گوید: بسم اللّه الرحمن الرّحیم،من الفاتحة و من کلّ سورة و علیه قرّاء مکّة و الکوفة و فقها ؤهما و ابن المبارک رحمه الله تعالی و الشّافعیّ و خالفهم قرّاء المدینة و البصرة و الشّام و فقهاؤها و مالک و الأوزاعیّ و لم ینصّ ابو حنیفة رحمه الله تعالی فیه بشیء فظنّ أنهالیست من السّورة عنده و سئل محمد بن الحسن عنها فقال ما بین الدّفتین کلام الله تعالی و لنا أحادیث کثیرة منها ماروی أبو هریرة رضی الله تعالی عنه أنّه علیه الصلاة و السلام قال فاتحة الکتاب سبع آیات أولا هنّ بسم اللّه الرحمن الرّحیم و قول أمّ سلمة رضی الله عنها قرأ رسول اللّه صلی الله علیه و[آله]و سلّم الفاتحة و عدّ بسم اللّه الرحمن الرّحیم الحمد للّه ربّ العالمین آیة و من أجلهما اختلف فی أنّها آیة برأسها أم بما بعدها و الاجماع علی أنّ ما بین الدّفّتین کلام الله سبحانه و تعالی و الوفاق علی اثباتها فی المصاحف مع المبالغة فی تجرید القرآن حتّی کم نکتب آمین.