چکیده:
شناخت شیخ اجل سعدی ـ شاعر بزرگ فرهنگ ایران ـ در این دهههای اخیر با روندی روبه رشد و البته هدفمند همراه بوده است. این روند توجه به سعدی اگرچه گویای همت و تلاش پژوهندگان ادبی در روزگار ماست، نشاندهنده ظرافت هنر سعدی و ظرفیت شعر او در پذیرش نگاههای تازه علمی است. غزل سعدی، محصور در فضای فکری و اخلاقی قرن هفتم و صرفا شیراز نیست و البته زایا بودن سخن شیخ باعث میشود که در هر دوره بتوان با نگاههای تازه به شعر او نگریست. در گفتار حاضر در پی آن هستیم که با توجه به کارکردهای نظریه روایت، مجموعه غزلهای عاشقانه شعر سعدی را یک مجموعه کامل و یکدست روایت عاشقانه بهحساب آوریم که در اینصورت این روایت ـ مانند هر روایت دیگر ـ در خود، نویسنده و خواننده پنهان خواهد داشت که کوشش میکنیم به اختصار نویسنده (یا نویسندگان) پنهان روایت عشق سعدی را گزارش کنیم.
خلاصه ماشینی:
در گستره ادب فارسی هم میتوان گفت غزل عاشقانه سعدی (همه حدود 700 غزل) روایتی تازه است از آنچه امثال ظهیر فاریابی و انوری و سنایی سروده بودند و شیخ اجل توفیق یافته است روایت خود را ـ که بر سادگی، صداقت، دوستی و مهر راستین بر زبانی شیرین و سهل ممتنع استوار است ـ گزارش کند.
پیشنیاز لازم برای یکدست دانستن مجموعه غزلهای سعدی و همه آنها را یک روایت کامل فرض کردن، توجه به نظریه آموزش مدور یا مستقیم است که میشل کوییپرس در کتاب ضیافت (که گزارش این کشیش بلژیکی از سوره مبارکه مائده است) آن را مطرح میکند2.
وجود دارد که اکنون در این گفتار مجال پرداختن به آنها نیست، اما آنچه مناسب این بخش از توجه ما به غزل سعدی است، موضوع نویسنده (یا نویسندگان) پنهان در غزلهای سعدی است.
منتقدان عشقهای مجازی (ترکستانی)7 اگر بهصرف رهایی از تقلید هم باشد، سعدی نباید در شعر خود مانند دوره سنایی و انوری و ظهیر از عشقهای مجازی ترکستانی سخن براند (فارغ از برخی نمونههای نادر) علاوه بر این؛ گریز از تقلید، این نگرش هم شایع بوده است که عشقهای برپایه معشوق مذکر و ترک سپاهی دیگر در قرن هفتم در شیراز شایان پیگیری نیست، از اینرو سعدی جانب انتقاد چنین کسان را هم رعایت کرده است و همینکه در این غزل بهجای معشوق سپاهی و ترکستانی و معشوقی که در خانه برده فروش است، از معشوق خانگی یاد میکند.