چکیده:
پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش و تاثیر وزارت مالیه در دوران قاجار با روش تاریخی- تحلیلی انجام شد. در این مطالعه ابتدا با جستجو در پایگاه ها و سایت های اینترنتی و بانک های اطلاعاتی و استنادی مانند پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، SID، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تبیان، مگ ایران با توجه به موضوع انتخابی و تحقیقات پژوهش های مرتبط جمع آوری شد. ابزار گردآوری اطلاعات از طریق فیش برداری از منابع بود. نتایج نشان داد که در دوره قاجار همچون دیگر سلسله های پیشین ماقبل سرمایه داری ایران، مالیات ارضی منظم ترین و مهمترین منبع درآمدی حکومت را تشکیل می داد. نظام مالیات ستانی، منشاء و میزان آن در این دوره براساس الگوهای کهن نظام زمین داری شکل گرفته بود. اما با این حال قاجارها تغییراتی را در این نظام و منشاء و میزان مالیات ایجاد کردند. در دوره مذکور یک رشته عوامل خارجی و داخلی نظام مالیاتی را تحت تاثیر قرار دادند. تحولات اقتصاد جهانی و تاثیرات آن بر اقتصاد ایران و جنگ ها و درگیری های خارجی، از جمله عوامل خارجی تاثیر گذار بر نظام مالیاتی بودند که در نهایت کاهش تولید و به تبع آن افزایش مالیات را در پی داشتند. چرا که حکومت گران قاجار سعی می کردند هر کاهشی در درآمد خود را با افزایش مالیات، جبران کنند. نقص های تشکیلاتی مالیه و مطالبات فوق العاده ای که زارعان گرفتار آن بودند همراه با مشکلات سیاسی اجتماعی ، عوامل داخلی تاثیر گذار بر نظام مالیاتی بودند که نتیجتا به کاهش تولید با افزایش مالیات منجر می شدند. مجموعه این عوامل خارجی و داخلی با سیاست غلط مالیاتی و عملکرد ضعیف حکومت همراه شد، که دو پیامد مهم را به دنبال داشت. از یک طرف ، حکومت مرکزی از مهم ترین منبع درآمدی خود کمترین استفاده را کرد و ناچار به وام های خارجی و واگذاری امتیازات به خارجیان روی آورد.
خلاصه ماشینی:
در این میان ، مصلحان عصر قاجار که می کوشیدند ایران را از وضعیت بغرنجی که به آن گرفتار شده بود رهایی بخشند و آن را در پله ی ترقی و پیشرفت به جلو برانند، اصلاح امور مالی کشور را فراموش نکردند، بلکه آن را در اولویت اقدامات اصلاحی خود قرار دادند و توانستند اقداماتی را برای بهبود نظام مالیاتی انجام دهند و تغییراتی را در این نظام ایجاد نمایند.
البته امروزه بسیاری از دولت مردان و اقتصاد دانان به دولت دکتر محمد مصدق اشاره می کنند که بدون تکیه بر درآمدهای نفتی ، کشور را با کمترین نوسانات ارزی و تورمی اداره کرد در حالی که این الگو در دوره های گذشته به خصوص در دوره قاجار هم وجود داشته است و از این تجارب تاریخی نیز می توان بهره برد (احمدی رهبریان و همکاران ،١٤٠١).
در دوره قاجار ، نظام مالیاتی ایران به دست مستوفی الممالک اداره می شد و ساختار ساده ای داشت ؛ بخش اعظم درآمد مالیاتی دولت از مالیات املاک زراعی بود که بیشتر از رعایا و خرده مالکان اخذ می شد ؛ زیرا مالکان متنفذ از زیر بار مالیات شانه خالی می کردند.
یافته ها طبق پژوهش های انجام شده دریافتیم که در دوره قاجار ، نظام مالیاتی ایران به دست مستوفیان اداره می شد و ساختار ساده ای داشت ؛ بدین گونه که برای هر ایالتی ، مستوفی در مرکز دارالخلافه به تنظیم دفاتر مالیاتی (جز و جمع ) مشغول بود.
نظام مالیاتی ایران در عصر قاجار نیز تفاوت عملکردی چندانی با دوره های پیش از خود نداشته است .