چکیده:
در پژوهشهای تاریخیِ معماری علاوهبر ابنیه، دادههای مکمل فراوانی وجود دارد که در ترسیم سازوکار فرهنگی و اجتماعیِ دورههای تاریخی موثر هستند. متون نوشتاری از جمله دادههایی هستند که اطلاعات صریح و روشنی در این خصوص فراهم میسازند. این مقاله به بررسی مفاهیم شکلدهنده به مشروعیت و در نتیجه اقتدار حکومت صفوی در متون باقیمانده از معماریِ این دوران میپردازد تا نقش استراتژی سیاسیِ صفویه را در تبدیل حکومت خود از یک نظام صوفیانه به یک سلطنت مقتدر شیعی بررسی کند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که فنِّ گردآوریِ دادههای آن بررسیِ اسناد و مشاهده است. بدین منظور متون مذکور، در دو قالب، از آغاز تا پایان حکومت شاه عباس اول مورد بررسی قرار گرفتهاند؛ در بخش اول متون باقیمانده از نویسندگان دربار در توصیف آثار معماری و در بخش دوم متن کتیبههای موجود در بناهای ساخته شدۀ این دوران مدنظر قرار گرفتهاند. بررسیها نشان میدهد که این نوشتارها در آن دوران همچون رسانهای تبلیغاتی عمل میکرده و منابع مشروعیت حکومت صفوی، یعنی تاکید بر ارتباط سلطنت و دین، القای نگاه سلسله مراتبی به نظام کیهانی و تلاش برای افزایش هیبت پادشاهان، در آنها مورد تاکید قرار میگرفته است..
In the historical architectural research, in addition to building, there are many complementary data that are effective in understanding the cultural and social mechanisms of historical periods. Written texts are among the data that provide clear information on this subject. This article examines the notions of legitimacy and authority in Safavid remaining architectural texts to trace the role of Safavid ideology in the dynasty’s transformation from a Sufi order into a powerful Shiite monarchy. This article has a qualitative approach and the technique of collecting data was to review documents and observation. For this purpose, the texts have been examined in two formats from the beginning to the end of Shah Abbas I's reign. In the first part, the remaining texts of the court writers about the works of architecture, and in the second part, the text of the inscriptions in the buildings of this era have been considered. This study shows that these texts acted as a propaganda media at that time, and the sources of the Safavid legitimacy, that is, emphasizing on religious basis, hierarchical view to the cosmic system, and the attempt to increase the awe of the kings, were emphasized there.
خلاصه ماشینی:
بر اين اساس و با توجه به آنچه در مورد نقش متون نوشتاري در بازتاب ويژگيهاي اجتماعي و فرهنگي مطرح شد، پژوهش حاضر سعي دارد تا بـه اين پرسش اساسي پاسخ دهد که حکومت صفوي چگونه از ظرفيت رسانه اي متون معماري در راسـتاي تحکـيم مبـاني مشـروعيت خود بهره جسته است ؟ بر اين اساس ابتدا شرايط سياسي حکومت صفوي و مباني مشـروعيت آن هـا در دوران مشـروعيت يابي خـود (دوران حکومت شاه اسماعيل اول، شاه تهماسب و شاه عباس اول) بررسي خواهد شد و پس از آن متـون باقيمانـده از نويسـندگان درباري در توصيف معماري ابنيۀ حکومتي از يکسو و کتيبه هاي موجود از بناهاي آن دوران از سوي ديگر در همين دوران بررسي قرار ميشوند.
کتيبـه هاي مسـجد مقصودبيگ که در سال ۱۶۰۳ حکاکي شده اند، در حاليکه شکوه و جلال شاه عباس را با جمشيد مقايسه کرده اند، با تأکيد بر وجود ۲ فرشتگان در لشکر او کاريزماي مقدسي به شاه ميبخشد: در زمان دولت پادشاه جم جاه ملائک سپاه گردون بارگاه ، مروج مذهب ائمة اثنيعشر، صلوات الله عليهم ، مـن الملـک الاکـرم الاکبر الاعدل؛ السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم، ابي المظفر شاه عباس الموسوي الصفويالحسيني (در ايام فرمـانروايي پادشـاهي که جاهش شبيه جم است ، پادشاهي که لشکريانش از فرشتگان [و] قصرش همچـون آسمانهاسـت [و] مـروج ايمـان دوازده امـام شـيعه اسـت کـه درود خـدا بـر آنـان بـاد از ملـک کـريم بـزرگ عـادل ، سـلطان بـزرگ و خاقـان کـريم ابي مظفــر، شــاه عبــاس موسوي صفويحسيني) (به تصویر صفحه مراجعه شود) نمونه اي از کتيبه هاي مسجد جامع اصفهان تلاش براي افزايش هيبت سلطاني متون بررسيشده در اين بخش بر قدرت مادي و توانايي و هيبت شاهان صفوي به عنـوان يکـي از منـابع مشـروعيت ايـن حکومـت تأکيد دارند.