چکیده:
حکیم سنایی غزنوی از شعرای بزرگ قرن پنجم و ششم است. با تحلیل و بررسی اشعار سنایی در مییابیم که بیشتر آثار وی از جمله: حدیقهالحقیقه و سیرالعباد الی المعاد، در شناخت اهل معرفت و توحید و اهل شریعت است. مولانا و دیگران سخنان وی را به استشهاد در مصنفات خود آورده اند. «توحید» اساسیترین اصل تعلیمات انبیاء برای هدایت و شناخت انسان است و شالودۀ نظام اخلاقی اسلام بر آن استوار است. اگرچه همواره موضوعات عرفانی مورد توجه محققان و پژوهشگران زبان و ادب فارسی بوده است و توحید در متون عرفانی از قدیم تاکنون به اشکال مختلف مطرح شده و در اشعار شاعران نیز بازتابهایی داشته است، اما در آثار سنایی که بنیانگذار ادبیات منظوم عرفانی است تا آنجا که تحقیق شده، مورد بررسی قرار نگرفته است و در این زمینه کتاب یا رسالۀ مستقلی وجود ندارد.
بنا به اهمیّت مساله توحید در متون منظوم و منثور عرفانی، این مقاله بر آن است که توحید و جلوههای آن را در آثار سنایی (دیوان سنایی) بررسی نموده و به این نتیجه برسد که مطابق عقیده سنایی، ذات باری تعالی قابل اشارت نیست و نمیتوان درباره آن چون چرا کرد یا درباره کیفیّت آن سخن گفت.
خلاصه ماشینی:
بحث توحید در آثار سنایی براي ورود به مبحث توحيد در آثار سنايي، جهت آشنایی بيشتر با زبان و كلام و پيام او و همچنين فراهم شدن زمينه و بستر مناسب ادراك ابيات مربوطه آن، لازم است به مقولههايي چون شرح و حال، سبك، عقايد و انديشههاي سنايي و خصوصيات و مشخصههاي اين عارف بزرگ که از شاعران دورة غزنوی است، توجه شود.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (مولوی، 1365، ص 73) شعر اين دوره از عمر سنايي به پر مغزي و درستي و صحت معاني ممتاز و گذشته از مسايل توحيد و مطالب علم الهي حاوي پندها و تربيت و سلوك جاده تحقيق و به دست آوردن زندگاني حكيمانه و فوز اكبر يا خير اكمل است كه آرزوي بشری است، هر بيتي از آن اقليمي و هر هزلي تعليمي است.
از نظر او «لا» ئي كه در لفظ شهادت وجود دارد همه چيز از جمله جاه و مقام را نيز از ميان بر میگيرد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (سنایی، 1359، ص 115) بر اساس عقايد عارفانه سنايي آنكه مثل يك عارف «لا اله الا الله» میگويد ديگر هيچ جزء خدا نمي بيند از هيچ چيز نمي ترسد و از هيچ كس پروا ندارد.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (ص 255 بیت 13-12) قيوم به معني وجودي است كه قيام او به ذات اوست و قيام همه موجودات به وجود اوست.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (ص 461 بیت 13-1) همانگونه كه قبلاً ذكر شد، اساس و پيام و هدف سنايي در اشعار خود بر محور توحيد و عشق استوار است.