چکیده:
درّۀ نادره نوشتۀ میرزامهدیخان استرآبادی، متنی تاریخی-ادبی است که در آن گونههای فراهنجاری و برجستهسازی زبانی به کار رفته است. بررسی ادبیات متن دره با تحلیل تمهیدات هنجارگریزانه بر اساس رویکرد شکلگرایانۀ جفری لیچ هدف اصلی این پژوهش را تشکیل میدهد. این تحقیق میتواند توجه بیشتر صاحبنظران حوزۀ زبان و ادب فارسی را به درۀ نادره به عنوان متنی سرشار از فراهنجاری به دست دهد.
این جستار با روشی توصیفی–تحلیلی، بر پایۀ منابع کتابخانهای نگارش یافته است.
گونههای هنجارگریزی در درۀ نادره دیده شد از جمله: هنجارگریزی نوشتاری/خطی- هنجارگریزی واژگانی (اشتقاق- ترکیب) - هنجارگریزی معنایی (انسانپنداری، گیاهپنداری، جانورپنداری، سیالپنداری و جسمپنداری- صفت هنری- متناقضنما- ایهام تناسب).
درۀ نادره از منظر شکلگرایی متنی قابل توجه است. نمودهای گوناگون و پرتکرار هنجارگریزی در آن سبب برجستگی زبان و تشخص متن گردیده است. این تمهیدات گاه در رعایت اصل رسانگی اخلال ایجاد میکند اما در موارد متعدد با زیبایی همراه بوده و سویۀ زبان را از یک متن تاریخی واقعیتمدار به متنی ادبی و خیالمحور تغییر میدهد و به آن تمایزی ویژه میبخشد.
خلاصه ماشینی:
این تمهیدات گاه در رعایت اصل رسانگی اخلال ایجاد میکند اما در موارد متعدد با زیبایی همراه بوده و سویۀ زبان را از یک متن تاریخیِ واقعیتمدار به متنی ادبی و خیالمحور تغییر میدهد و به آن تمایزی ویژه میبخشد.
تحلیلِ وجوهِ ادبیت با مبنایی شکلگرایانه، سویۀ هنریِ زبان را در درۀ نادره نمود بیشتری میدهد و امید است از مهجوریت این متن در عرصۀ نقد و پژوهش بکاهد.
منظور از برجستهسازی: «انحراف هنری از مولفههای دستوری زبان هنجار» (از زبانشناسی به ادبیات، صفوی، ج 1 : ص 135) است که با کمک ترفندهای زبانی همچون: «هماهنگی واجها، آهنگ، وزن، قافیه، نحو، صور خیال و فنون داستاننویسی و در کل عناصر ادبی» (سیب باغ جان، خلیلی: ص 19) به دست میآید.
هنجارگریزی نوشتاری (Graphological deviation)؛ این نوع فراهنجاری گریز از قواعدی است که بر زبان نوشتارِ زبانِ خودکار حاکمند (از زبانشناسی به ادبیات، صفوی، ج 2: ص 83) و ناظر است به استفاده از عناصر دیداری خط برای آشناییزدایی از صورت زبان.
در درۀ نادره، نویسنده با کاربرد جناس مصحّف/خط و همنشینی کلماتی که ظاهری مشابه دارند موسیقی دیداری در زبان ایجاد میکند به طوری که خواننده قبل از تلاش برای فهم پیام، از نظم صوری کلمات به شگفتی میرسد.
درۀ نادره متنی تاریخی- ادبی است که زبانی غیرآشنا و برجسته دارد.
لذا به نظر میرسد متن درۀ نادره برای تحلیل تمهیدات منتج به ادبیت و بررسی شگردهای زبانی شایسته تامل و توجه بیشتری است.