چکیده:
منتقدان بزرگ معتقدند که شعر فارسی را در فاصله سه قرن نخستین، تا پایان قرن پنجم، باید شعر طبیعت خواند، زیرا علیرغم اینکه طبیعت همیشه از عناصر اولیه شعر است و هیچگاه نمیتوان شعر را از طبیعت جدا کرد، شعر این دوره (قرن سوم تا پنجم) از نظر توجه به طبیعت، سرشارترین دورة شعر در ادب فارسی است، چراکه شعر فارسی در این دوره شعری است آفاقی و برونگرا؛ یعنی دید شاعر بیشتر در سطح اشیا جریان دارد و در ورای پرده طبیعت و عناصر مادی هستی، به دنبال اشیای عاطفی و روحی نمیگردد.
از این رو در شعر این دوره، شاعر طبیعت را برای طبیعت وصف میکرد و عشق به طبیعت در شعر این عصر به فراوانی دیده میشود، به طوری که اکثر منتقدان بر این عقیدهاند که رواج قصیده سرایی به سبک خراسانی، طبیعتگرایی در شعر فارسی را به اوج رسانده است، به ویژه در قصاید و مسمطهای منوچهری دامغانی؛ هرچند که وصف طبیعت منحصر به قصیده سرایان نیست، بلکه بزرگانی همانند فردوسی، سنایی و نظامی نیز در مثنویهای بلند حماسی، عرفانی و عاشقانه خود به مناسبتهای مختلف از طبیعت سخن گفتهاند
خلاصه ماشینی:
580 سال چهارم ، شماره پنجاه و پنجم ، تابستان ١٤٠٢ درمجموع ، همه اين انواع توصيف ـ که بايد آن ها را وصف براي وصف خواند ـ تصويرهايي هستند بسيار ساده و آفاقي دور از هر گونه زمينه ي عاطفي و در بحث ما مجال تحقيق درباره انواع و جزييات اين وصف ها نيست ، ولي يک نکته را در باب اين گونه وصف ها نبايد فراموش کرد که عناصري که صور خيال را تشکيل ميدهد به طور طبيعي از اجزاي ديگر طبيعت و دنياي ماده است و اين کار نتيجه ي طبيعي موضوع شعر است ، اگر چه در همين نوع شعرها نيز ـ در پايان اين دوره ـ گاه ، يک روي تصوير طبيعت امور انتزاعي و ذهني است ، آن گونه که در اواخر اين دوره در شعر مسعود سعد ميخوانيم : دوش گفتي ز تيرگي شب من / زلف حور است و راي اهريمن زشت چون ظلم و بيکرانه چون حرص / تيره چون محنت و سيه چون حزن (ديوان مسعود سعد، برگ .
583 سال چهارم ، شماره پنجاه و پنجم ، تابستان ١٤٠٢ عناصر طبيعت درصورخيال در فاصله ي ٤٠٠ تا ٤٥٠ هجري (دوره ي منوچهري و فخرالدين گرگاني) نيمه ي نخست سده ي پنجم از نظر فراواني شعرهاي موجود، و هم از نظر وجود چند شاعر برجسته مانند منوچهري، فرخي، فخرالدين گرگاني، ناصر خسرو (اگر چه بخشي از زندگي وي در نيمه ي دوم اين سده ي گذشته ) و قطران تبريزي و هم از نظر گسترش دامنه ي تصويرهاي شعري، سرشارترين دوره هاي شعر فارسي است .