چکیده:
گونههای زبانی رایج در نواحی شمالی استان ایلام از تکثر و تنوع چشمگیری برخوردارند، یکی از این گونههای زبانی «خزلی» است که در مقایسه با زبانگونههای مجاور خود از ویژگیهای منحصربهفردی برخوردار است. پژوهش حاضر بر اساس تحلیل انبوهة دادگان، خصایص زبانی شاخص «خزلی» را از سایر گونههای زبانی رایج در حوزة پژوهش مشخص میسازد و بدنبال شواهدی زبانی دال بر گرایش این زبانگونه، به سمت منطقه/ گروه گویشی خاصی است. روش پژوهش کمی و شیوه گردآوری دادهها میدانی است. جامعة آماری پژوهش، تمامی گویشوران 16 دهستان شهرستانهای ایلام، ایوان، چرداول و سیروان را در برمیگیرد. نمونههای گویشی از تمامی روستاهای بیش از 100 خانوار حوزة پژوهش، از هر روستا یک نمونة گویشی (36 نمونه از 35 روستا)، جمعآوری شد. ابزار پژوهش، پرسشنامة «طرح ملی اطلس زبانی ایران» است. با بهرهگیری از بستة نرمافزاری گویشسنجی و نقشهنگاری RuG/ L04، پراکنش مناطق گویشی، توزیع تنوعات آوایی، واژگانی و نحوی حوزة پژوهش تحلیل شد. یافتههای پژوهش نشان داد که سه گروه گویشی عمدة «لکی»، «لری» و «کردی جنوبی» و مجموعا شش زیرگروه گویشی در شمال استان ایلام وجود دارد. در این بین، زبانگونة «خزلی» به عنوان نخستین زیرگروه گویشی منشعب از گروه گویشی کردی جنوبی، با فاصلة زبانی معنادار از سایر زیرگروههای گویشی، قرار میگیرد. همچنین به استناد نمودار «مقیاسگذاری چندبعدی» (MDS)، این زبانگونه هرچند به لحاظ تحلیل انبوهة دادگان در مجموعه زبانگونههای کردی جنوبی جای میگیرد؛ اما فاصله اندک و شباهت زبانی آن با گروه گویشی «لکی» قابل توجه است. مقایسة معادلهای تلفظی اسامی، وند استمراری و ضمایر نشان داد که اگر چه مبنای شکلگیری «زبانگونة خزلی»، «لکی» است اما این انشعاب، خود ناشی از برخورد زبانگونة «لکی» با مجموعه گویشهای رایج در غرب ایران از قبیل «کلهری» و «فیلی» است.