چکیده:
بافت تاریخی هر شهری، آینه فرهنگ و تجلـی هویـت کهـن آن شـهر اسـت . بـا توصـیف و
گزارش های ذی قیمتی که جهانگردان و مورخان از آثار باستانی شهرها به خو ندگان خـود ارزانـی
داشته ، نکات و مطالب ارزشمندی از بخش های مخ لف شهرها و محـل سـکونت انسـان هـا ارائـه
داده اند. یکی از بخش های مهم شهرها که مورد توجه آنان بوده ، ارگ است . بنـایی کـه بـا مطالعـه
موردی آن میتوان به کارکردهای مختلف آن از جمله : سیاسی- اجتماعی، فرهنگی و غیره پی بـرد.
شهر تاریخی بسطام نیز مانند دیگر شهرهای بزرگ ایـران ، دارای ارگ اسـتوار و محکـی بـوده کـه
برخی سفرنامه نویسان و جهانگردان به شرح و توصیف آن پرداخته اند. نویسنده در ایـن مقالـه ، بـا
اس ناد به منابع مکتوب و شفاهی در حد بضاعت خویش به معرفی این نا پرداخته است .
خلاصه ماشینی:
پيشينۀ پژوهش علي رغم تحقيقات گران سنگ و با ارزشي که پژوهشگران معاصـر ايرانـي و باسـتان شناسان خارجي دربارة بسطام به رشتۀ تحريـر درآورده و بـه شـرح و توصـيف ناهـاي تاريخي بسطام پرداخته اند، اما محققان فقط به بررسي و تحليل ساخت مجموعه تـاريخي بسطام اعم از مسجد جامع ، آرامگاه امام زاده محمـد، گنبـد غـازان خـان ، دهليـز شـرقي، مدرسه شاهرخيه و غيره توجه ويژه داشته و ناهاي هفده گانه را معرفي و توصيف کـرده و از بررسي و تحليل ارگ بسطام و کارکرده هاي آن غافل بوده و توجه نکرده اند.
از باستان شناسان غربي و ايراني که گزارش هاي خوبي دربـارة آثـار باسـتاني بسـطام نوشته اند، ميتوان به اين شخصيت ها اشاره کرد: آرتور پوپ (١٣٨٧) در اثـر مهـم خـود موسوم به «سيري در هنر ايران » فقط بـه معرفـي چنـد بنـاي مجموعـه تـاريخي بسـطام پرداخته و دونالد ويلبر (١٣٦٥) در کتاب «معماري اسلامي ايران در دوران ايلخانـان » بـه معرفي و توصيف مسجد جامع ، مقبرة بايزيد و مقبرة برجي (برج کاشانه ) و آنـدره گـدار (١٣٧١) در اثر خود به نام «آثار ايران » به طـور پراکنـده در چنـد جلـد بـه آثـار باسـتاني مجموعه تاريخي بسطام اشاره کرده ند.
برخي از جهانگردان و مورخان دورة قاجار نام سه تن از شخصيت هاي سياسي را بـه عنوان باني و ب يان گذار قلعه و ارگ بسطام ذکر کرده اند که عبار ند از:١- اسـماعيل ميـرزا فرزند هجدهم تحعلي شاه ٢- نواب حسين قليخان ثاني برادر خاقـان مغفـور تحعلـي شاه ٣- نواب حسين قليخان جهانسوز نخس ين سفرنامه نويس ايراني- تا آن جا که نويسنده جسـت و جـو کـرد- بـه ارگ بسطام اشاره کرده ، علي نقي حکيم الممالک است .