چکیده:
معنویت به مثابه پدیدهای انسانی مبتنی بر پایههای مختلف فکری مخصوصا باورهای الهیاتی است. هر دستگاه کلامی متناظر با کلان ایدههای خاص خود معطوف به منبع معنا، گونه خاصی از معنویت را پیشنهاد میکند. در واقع چیستی و مرزهای معنویت به واسطه باورهای کلامی تعین مییابد. این نوشتار در تلاش است تا با واکاوی نوع نگاه مکاتب مختلف کلامی به سه ویژگی تشخص، شخصوارگی و فرابودگی در منبع معنا، معنویت خروجی را مورد ارزیابی قرار دهد. حاصل پژوهش که برآمده از دادههای کتابخانهای و روش تحلیلی استدلالی است، حکایت از آن دارد که زایش معنویت در اثر ارتباط با منبع معنا وابسته به تشخص آن است؛ چنانکه امکان دعا، مناجات، نیایش، ارتباط شخصی و دلدادگی به منبع معنا به شخصوارگی آن گره خورده است. افراط در فرابودگی هادم شخصوارگی و تفریط در آن عامل زمینی شدن منبع معنا خواهد شد؛ لذا معرفت اسماء و صفات الهی و تجلی مراتبی از آنان در دل انسان معنوی، در گرو ارائه تصویری فرابوده در عین درونبودگی از منبع معناست.
خلاصه ماشینی:
پيشينه عام پژوهش يعني واکاوي و تحليل سه ويژگي مـذکور را ميتوان در آثاري نظير کتاب « وحدت وجود به روايت ابن عربـي و مايسـتر اکهـارت » اثـر قاسم کاکايي و مقاله « آيا خدا شخص است ؟» اثر محمد لگنهاوزن پيگيـري کـرد؛ چنانکـه تحليل خوبي از مفهوم شخص در کتاب «I and Thou » مارتين بوبر قابل بازيابي است ؛ امـا نسبت سنجي و تبيين ارتباط اين سه ويژگي در زايش ، افزايش يا فرسايش معنويت در اثـري يافت نشد و وجه نوآوري اين مقاله است .
گرچه در مباحث فلسفي تفاوت هايي ميان دو اصطلاح تشـخص و تمايز قرار داده شده است (شيرواني، ١٣٧٧، ص ٤١) و در مواردي نيز به شـکل متـرادف بـه کار رفته اند؛(ابن مرزبان ، ١٣٧٥، ص ٥٠٥) اما مراد از تشخص در بحث پيش رو، معنايي در حوزه کلام و فلسفه دين و مرتبط با خداوند يعني همان تمايز و منحاز بودن وجـود خداونـد از جهان در برابر پانته ايسم ٣ است .
با روشن شدن معناي تشخص و شخص وارگي در ادامـه سـه تلقـي از منبع معنا با توجه به اين دو ويژگي را مورد واکاوي قرار ميدهيم : خداي نامتشخص يا پانته ايسم پانته ايسم باوري ديني يا نظريه اي فلسفي با مفاد وحدت وجودشناختي ٢ خدا و جهان و مستلزم نفي شخص وارگي و فرابـودگي يـا همـان تعـالي٣ خداسـت .
باورمنـدان بـه تعالي وجودي معتقدند که وجـود خـدا متمـايز و ممتـاز از سـاير موجـودات اسـت و نـوعي غيريت وجودي ميان خدا و جهان برقرار است .