چکیده:
شاید بتوان گفت عجایب نامه ها نوعی از انواع ادبی است که ریشه در باورها، سنن و فرهنگ مردمان هر منطقه دارد. از دیرباز ناشناخته های عرضه خلقت نظر آدمیان را به خود جلب کرده و آنها را به فکر فرو برده است. آنچه را که به راز آنها پی نبرده و یا به خوبی نشناخته و یا برایش تازگی داشته است تحت عنوان عحایب و غرایب سینه به سینه نقل کرده و چه بسا از نقل آنها لذت ها نیز می برده است. بعضی از عجایب به افسانه بدل شده اند و پاره ای دست مایه نویسندگان گشته که بر پایه آن آثار ادبی گوناگونی را به وجود آورده اند. جغرافی دان ها و تاریخ نویسان از آنها بهره جسته و در واقع کتاب خود را به آنها مزین نموده اند و گاهی مطالبی نیز بر آنها افزوده اند. آذری طوسی نیز آن عجایب و غرایب را دست مایه کار عرفانی و اخلاقی خود کرده و از دیدگاهی متفاوت، به عجایب نگریسته است. حاصل کار او کتابی است منظوم در قالب مثنوی در بحر خفیف، به نام «غرایب الدنیا و عجایب الاعلی» که مضمونی کاملا عرفانی دارد. این کتاب در اصل باب دوم و سوم کتاب چاپ نشده منظومی است به نام مرآت.
خلاصه ماشینی:
یکی از کهنترین کتابهای فارسی در عجایب عالم نوشتهء ابو المؤید بلخی است که به اسامی عجایب ابلدان،عجایب الاشیا و عجایب الدنیا نامیده شده است؛ نویسندهء تاریخ سیستان از این اثر به نام عجایب بر و بحر یاد میکند(تارخی سیستان،چ ملک الشعرای بهار،ص 13).
کتاب دیگری که پیشاز کتاب ابو المؤید بلخی نوشته شده و متن فارسی آن موجود نیست کتابی است به نام عجایب هند نوشتهء ناخدا بزرگ بن شهریار ارمهرمزی که در نیمه اول قرن چهارم هجری میزیسته است.
کتاب مجموعهای است که از عجایب مربوط به چین و هند که دریانوردان ایرانی نقل کردهاند(این کتاب توسط محمد ملکزاده به فارسی ترجمه شده و در سال 1348 توسط انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسیده است).
3-عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات(این کتاب 5بار به فارسی و اولینبار بوسیلهء خود مؤلف ترجمه شده و بارها در هند و ایران بهچاپ رسیده است.
موضوع همهء کتابهای ذکر شده باعنوان آنها هماهنگی داشت اما آثاری هم تألیف گردیدهاند که موضوع آنها عجایب و غرایب نیست ولی بهگونهای در آن عجایب و شگفتیهای جهان خلقت نقل شده است معرفی همهء آنها از حوصلهء این مقال خارج است؛دراینجا فقط پارهای از آنها را که در این مقاله مورد بررسی و مطالعه قرار دادهام نام میبرم: -تاریخ حبپب السیر فی اخبار افراد البشر،اثر غیاث الدین بن همام الدین الحسینی،معروف به خواند امیر،به اهتمام دکتر دبیر سیاقی،با مقدمه جلال الدین همایی،تهران 1353.
اما ظاهرا عنوان غرایب الدنیا و عجایب الاعلی(در فهرست نسخ خطی کاخ گلستان به این نام آورده شده است.