چکیده:
نقش خانقاه ها در تاریخ ایران نقشی پررنگ و سزاوار توجه بسیار است . از جمله وجوه اهمیت این نهاد، کثرت افرادی است که تحت تاثیر آن واقع شده و نقش های مختلفی را در رابطه با نظامات خانقاهی بر عهده گرفته اند. پژوهش حاضر، به دسته بندی و شرح وظایف این افراد مرتبط با نهاد خانقاه می پردازد.
برخی از این اشخاص ، مستقیما درون خانقاه ها فعالیت می کنند و برخی از خارج خانقاه با آن علقه و پیوستگی روحی یا مادی دارند. در راس خانقاه ، شیخ قرار دارد و سپس خادمان و مریدان و قوالان هستند که نظامات خانقاهی از رهگذر فعالیت آنان قوام می یابد. در بیرون خانقاه نیز مردم عادی و زنان و مریدان و نیز پادشاهان و توانگران هر یک به نسبتی با خانقاه پیوستگی دارند. پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی نقش های پیوسته با خانقاه ، میزان گستردگی و قدرت اثر نهاد های خانقاهی را در جامعه نمایان کند.
خلاصه ماشینی:
اين پژوهش به بررسي افراد مرتبط با نظام خانقاهي مي پردازد زيرا که بررسي افراد مرتبط با طريقه هاي تصوف بدون در نظر گرفتن محل استقرار آن ها و نيز نظامات مشخصي که توسط شيخ و قطب طريقت اداره مي شده است ، سبب پراکنده گويي خواهد بود.
بيشتر اين کانون هاي خانقاهي مکاني بوده است براي تعليم و تربيت مريدان و تزکيه نفس و پذيراي از صوفيان و مکاني براي خود شناسي و خدا شناسي (عطايي، ستارنژاد، خانچرلي ، ١٣٩٤: ٣).
بر اساس اين نظريه در باب ريشه شناسي خانقاه ها، بيشتر خانقاه هاي اوليه منزل شخصي خود صوفيان بوده است که در آن ها به آموزش و تربيت مريدان و رواج مسلک تصوف مي پرداختند.
محبوبيت زياد زاهدان نخستين و نيز اهل تصوف سبب مي شد که بقعه آنان محل زيارت باشد از ديدگاه بسياري، اين افراد جسما در خاک بودند، اما روحا زنده بودند و قدرت هاي معجزه آسايي به تربت ، سايه و اسامي آنان نسبت داده مي شد (زرين کوب ، ١٣٨٣: ٩٧).
بر اساس پژوهش هاي انجام شده بر ساختمان خانقاه چلبي اوغلو -که از معدود بناهاي خانقاهي باقي مانده است - اين فضاهاي موجود در معماري بنا را مي توان با اعمال صوفيان مقيم نسبت داد.
درون خانقاه ، شيخ در رأس نهاد خانقاه قرار دارد و سازماندهي فضا به عهده خادمان است از حضور قوالان براي سماع استفاده مي شود و مريدان مقيم و مسافر تحت تربيت شيخ هستند.