چکیده:
اقطاع در اشکال مختلف همواره یکی از شیوههای مسلط نظام زمینداری، به ویژه در سدههای نخستین و میانۀ تاریخ ایران بوده است. این نوع زمینداری در دورۀ غزنویان به سبب اتکا بر نظام غنیمتگیری چندان رواج نیافت. بنابر قاعده، آنگاه که دولت توان نداشت تا مواجب سپاهیان را به نقد پرداخت کند، املاک را به شکل اقطاع واگذار میکرد، اما سؤال این است که چرا در دورۀ غزنویان متأخر، یعنی از دورۀ سلطان مسعود بهبعد، بهرغم دشواری شرایط حکومت در پرداخت مواجب نقدی به سپاهیان، نظام اقطاع رواج نیافت؟ این مقاله با روش توصیف و تحلیل کیفی در پی تبیین نظام اقطاع در دورۀ غزنویان متقدم و پاسخ به پرسش مذکور در دورۀ غزنویان متأخر است. بنابر یافتهها، گرچه غزنویان متقدم، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمینداری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر اینکه سلاطین متأخر غزنوی، با تأمین حقوق سپاهیان از مال رعیت، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.
The iqtaʿ in various forms was a method for land management, especially for centuries in the history of Iran. It was not very popular during the Ghaznavid period due to their dependence on the plunder. The iqtaʿ rule was that when the government could not pay the troops in cash, it would cede the land to them. Why the iqtaʿ was not applied even when they had problem in paying the troops during the late Ghaznavid period? This research seeks to answer this question and also to explain the system of iqtaʿ in the early Ghaznavid period through descriptive and qualitative analysis. The findings show that the early Ghaznavids profited from the iqtaʿ system, but Sabuktigin's reform in land management prevented the iqtaʿ system. The later Ghaznavid sultans replaced it by paying the troops from peasants' properties.
خلاصه ماشینی:
بنابر یافته ها، گرچه غزنویان متقدم ، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمین داری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر این که سلاطین متأخر غزنوی ، با تأمین حقوق سپاهیان از مال رعیت ، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.
از آنجا که نظام زمین داری مبتنی بر اقطاع همواره یکی از شیوه های مسلط نظام زمین داری در ایران بوده است ، دولت نوپای غزنویان نیز، همچون سامانیان (به ویژه در نیمه دوم قرن چهارم قمری ) و آلبویه ، برای بسیج سربازان خود به واگذاری زمین و عواید آن در مقابل خدمت روی آورد، اما در میانۀ راه ، امیر سبکتکین با اعمال سیاست اقتصادی جدید از رواج و وابستگی به نظام اقطاع جلوگیری کرد و تأمین مالی سپاهیان غزنوی را در مسیر دیگری انداخت .
این موضوع در برخی اشعار آن عصر انعکاس یافته است (فرخی سیستانی ، ٣٩٥ـ ٣٩٤): جهاندار مسعود محمود غازی که محمود باد اخترش جاودانی سپاهیست او را که از دخل گیتی بسختی توان دادشان بیستگانی بنابراین قاعده این بود که سلطان مسعود برای جبران مواجب سپاهیان به واگذاری املاک به شکل اقطاع روی آورد، اما سلاطین غزنوی از همان ابتدا، با واگذاری اقطاع ، به ویژه اگر نظام غنیمت گیری یا قدرت آنان را تضعیف می کرد، مخالفت داشتند و حتی در دورٔە متأخر، با وجود کمبود نقره و بحران مالی، حقوق لشکریان را ولو با تأخیر، به نقد از خزانه پرداخت میکردند.