چکیده:
عاشورا در هنر جلوههای متعددی داشته است و معمولا هنرمندان با توسّل به زبان نمادین سعی در بازنمایی وقایع عاشورا داشتهاند. این نمادها عموما از هنر ایرانی و گاه هنر پیشااسلامی ریشه گرفته و به رنگ اسلامی تبلور یافته است. این پژوهش سعی میکند برخی از نمادهای عاشورایی را در علمها و نگارهها معرّفی و معنای رمزی هر یک را بررسی کند. پژوهش حاضر با بررسی نمادهای جانوری و گیاهی در علمهای عاشورایی دلیل کاربرد هر یک از این نمادها را تبیین میکند. در دورة قاجار بیش از دورههای قبل به ادبیّات و هنر عاشورایی توجّه شد و جلوههای آن به خوبی در نقاشی قهوهخانهای قابل بررسی است. شیوة روایی نقاشی این دوره بستر خوبی برای بیان صحنههای متوالی از واقعة عاشورا به شمار میآید. به همین دلیل، این مقاله به بررسی چند تابلو عاشورایی از نگارههای این دوره نیز میپردازد. حاصل پژوهش نشان میدهد که در علمهای عاشورایی با توسل به نمادهای جانوری و گیاهی عموما بر نمادهایی تکیه شده که فرهنگ و هنر ایران ریشهدار بوده و بهعنوان موتیف در جلوههای متعدّد هنر ایرانی کاربرده داشته است. از مهمترین نمادهای گیاهی، سرو نماد آزادگی است که در هنر ایران به شکل بته جقه ترسیم میشود و پیام «مرگ با عزّت به از زندگی با ذلّت» را در علمهای عاشورایی یادآوری میکند. از مهمترین نمادهای جانوری نیز میتوان به طاووس، شیر و اژدها اشاره کرد. در هنر عاشورایی زبان رمز و نماد ابزاری است که هنرمند به مدد آن توانسته است بیشترین مفاهیم را با کمترین نشانهها بیان کند.
خلاصه ماشینی:
حاصل پژوهش نشان میدهد که در علمهای عاشورایی با توسل به نمادهای جانوری و گیاهی عموماً بر نمادهایی تکیه شده که فرهنگ و هنر ایران ریشهدار بوده و بهعنوان موتیف در جلوههای متعدّد هنر ایرانی کاربرده داشته است.
از مهمترین نمادهای گیاهی، سرو نماد آزادگی است که در هنر ایران به شکل بته جقه ترسیم میشود و پیام «مرگ با عزّت به از زندگی با ذلّت» را در علمهای عاشورایی یادآوری میکند.
(به تصویر صفحه رجوع شود)روز عاشورا، اثر هنرمند معاصر حسین اسماعیلزاده مشهور به چلیپازاده یکی از ابتکارات نگارگر وارد کردن بعضی عناصر و شخصیّتهای معاصر یا نزدیک به زمان ما به نگاره است: در پلان سمت چپ بالای تصویر، امام حسین(ع) با شخصی که لباس رسمی اروپایی بر تن دارد و نام سلطان قیس یا سلطان قمیص (نام خوانا نیست) در کنار او نوشته شده، مشغول گفتوگوست و با او دست میدهد.
نمادهای گیاهی: سرو سرو در ادبیّات نماد آزادگی است، همانگونه که سعدی نیز میگوید: به سرو گفت کسی میوهای نمیآری جواب داد که آزادگان تهیدستند (سعدی، ۱۳۲۰: ۱۲۱) سرو نماد آزادگی امام حسین(ع) و یارانش است و پیام «مرگ با عزّت به از زندگی با ذلّت» را در علمهای عاشورایی یادآوری میکند.
(به تصویر صفحه رجوع شود) نماد سرو در علمهای عاشورایی سرو بلند در وسط نماد امام حسین(ع) و دو سرو کوچک نماد علی اصغر و علی اکبر سرو یکی از اصلیترین نمادهای علمهای عاشورایی است.
فرم نخلهای عاشورایی نیز برگرفته از سرو است و روی آن معمولاً تصویر سرو، اسامی ۵ تن و نام امام حسین در ریشه نقش بسته است.