چکیده:
بحر المحبة فی أسرار المودة و أنیس المریدین و شمس المجالس، دو تفسیر صوفیانه از مؤلّفانی ناشناس هستند که در آنها سوره یوسف (ع)، یکی به زبان فارسی و دیگری عربی، در ساختار و محتوایی مشابه شرح شده است؛ تا جایی که برخی فهرست نویسان، انیس المریدین را ترجمه فارسی بحر المحبة دانسته اند. نوشتار پیش رو در بررسی تطبیقی این دو اثر و کوشش برای تأیید یا رد این دیدگاه شکل گرفته است. بهنظر می رسد وجوه اشتراک متعدّد این دو اثر که در برخی وجوه، بسامد آن بالا و فراگیر است، موجب شکلگیری این تلقّی شده است؛ همچون ساختار مشترک، رجحان قصّه گویی، روش تفسیری همانند، رویکرد عرفانی ساده، روایات تفسیری مشترک، حکایتها، نکتهها و اشارتهای عرفانی همسان یا مشابه و نیز ترتیب و توالی مطالب؛ اما احصاء برخی ناهمگونیها هرچند در حجم و اهمیتی کمتر، مانندِ تفاوت در برخی ماجراهای داستانی، نام و جایگاه شخصیتهای فرعی، ایجاز و اطناب رخدادها، عبارتها و شرحهای تفسیری، شواهد شعری، حکایتها، نکتهها و اشارتهای عرفانی، بیانگر آن است که انیس المریدین نمیتواند ترجمه ای از بحر المحبة، دستکم به معنای امروزی آن باشد. بهویژه آنکه، ساختار و محتوای هر دو، از لحاظ شباهتهای قابل توجّه در محتوا و ساختار، به دیگر تواریخ و تفاسیر عرفانی سدههای متقدّم در شرح این سوره نیز، مانند انیس المریدین و روضة المحبین و قصّة یوسف بسیار شبیه است. به نظر میرسد یکی از زمینههای شباهت میان انیس المریدین و بحر المحبة، بهرهمندی از مصادر و مآخذی مشترک است. وجه دیگر، به شناخت یکی از آنها بهمنزلة مصدر و منبعی اصلی برای دیگری مربوط میشود که در این صورت، شاید بتوان حتّی جهت این رابطة بینازبانی را از أنیس المریدین بهسوی بحر المحبة دانست.
Anis al-Moridin va Shams al-Majales and Bahr al-Mahabbah fi Asrar al-Mavaddah are the two Sufi interpretations in which Yusuf Surah, is described in a similar structure and content, one in Persian and the other in Arabic. as much as, Anis al-Moridin va Shams al-Majales is considered the Persian translation of the Bahr al-Mahabbah fi Asrar al-Mavaddah. this article is written to check the validity of this view. a comparative study of these two works shows that they are similar in many ways, and this reinforces this view. They are similar in common structure, storytelling preference, interpretive method, simple mystical approach, common interpretive narratives, mystical anecdotes, points and allusions, as well as sequence of contents. however, some discrepancies between the two works indicate that they could not be translations of each other. Some their different aspects are: the fictional adventures, the names and actions of the sub-characters, the brevity of the events, interpretive phrases and explanations, poetries, anecdotes, mystical points and allusions. In particular, these two works, in terms of significant similarities in content and structure, are very similar to some histories and interpretations of earlier centuries, including works that have been written specifically in the interpretation of this surah. it seems that one of the similarities between these two works is their benefit from common sources. We can also consider that one of these two books is the main source for the other book. in this case, Anis may be the main source of the Bahr.
خلاصه ماشینی:
بهنظر میرسد وجوه اشتراک متعدّد این دو اثر که در برخی وجوه، بسامد آن بالا و فراگیر است، موجب شکلگیری این تلقّی شده است؛ همچون ساختار مشترک، رجحان قصّهگویی، روش تفسیری همانند، رویکرد عرفانی ساده، روایات تفسیری مشترک، حکایتها، نکتهها و اشارتهای عرفانی همسان یا مشابه و نیز ترتیب و توالی مطالب؛ اما احصاء برخی ناهمگونیها هرچند در حجم و اهمیتی کمتر، مانندِ تفاوت در برخی ماجراهای داستانی، نام و جایگاه شخصیتهای فرعی، ایجاز و اطناب رخدادها، عبارتها و شرحهای تفسیری، شواهد شعری، حکایتها، نکتهها و اشارتهای عرفانی، بیانگر آن است که انیس المریدین نمیتواند ترجمهای از بحر المحبة، دستکم به معنای امروزی آن باشد.
از اینرو است که در کنار شرح احسن القصص در میان تفاسیری کامل و بزرگ از میراث کهن فرهنگ اسلامی در ادب فارسی نظیر تفسیر طبری، روض الجنان و روح الجنان ابوالفتوح رازی، لطائف الإشارات قشیری، کشف الأسرار و عدّة الأبرارِ میبدی، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم اسفراینی و تفسیر سورآبادی، بخش دیگری از این میراث با تکیه بر وجه عرفانی داستان این پیامبر الهی، در آثاری رقم خورده که تنها و بهطور خاص در تفسیر آیات این سوره شکل گرفته است؛ نظیرِ قصۀ یوسف (جامع الستین للطائف البساتین) از احمد بن محمد بن زید طوسی(2)، انس المریدین و روضة المحبین از ابونصر احمد بن محمد بخاری(3) و حدائق الحقائق معینالدین فراهی(4).