چکیده:
نزدیک به شانزده سال سلطنت رضاشاه، همزمان با نوسازی در ابعاد اجتماعی بوده است. تفکرات تربیتی نوگرا، در راس نظامهای تعلیم و تربیت قرار گرفت. با روی کار آمدن حکومت پهلوی، نظام آموزشی موقعیّت ویژهای در اجرای منویات حاکمیّت سیاسی یافت. رضا شاه با گسترش آموزش کودکان و بزرگسالان، درصدد تجدید قوای انسانی تعلیم دیده برآمد. توسعه اجتماعی در راس اندیشه حاکمیّت قرار گرفت؛ در این بین کتابهای درسی با تاکید بر موضوعات اجتماعی تالیف شد و در آنها موضوعات دینی به گونۀ متفاوتی مطرح گردید. رویکرد جدید در طرح عقاید دینی، برای ایجاد زیرساخت تحوّلات فکری مورد نظر حاکمیّت ضرورت داشت و نظام آموزشی برای تبیین نگرش نو در کاربرد مذهب و دین از نو سازماندهی شد. با بررسی مفاد مذهبی و اجتماعی کتابهای درسی این دوره در ایران، میتوان با نگرش حاکمیّت نسبت به مقوله نوسازی آشنا شد و راهکارهای تجدید ارکان جامعه برای ایجاد تحوّلات اجتماعی در برخورد با جامعهای سنتی و مذهبی را بازشناسی کرد.
خلاصه ماشینی:
هدف حاکمیّت سیاسی از پرداختن به موضوعات اجتماعی و دینی در محتوای آموزشی چه بود؟ و برای نوسازی جامعه چه راهکارها و رویکردهایی در نظر گرفته شد؟ پژوهشهای انجام شده در کتابهای درسی این دوره، بیشتر بر روی مؤلفههای باستانگرایی، هویت ملّی با تأکید بر مفاد درسی کتابهای تاریخی تأکید داشتهاند.
در مقاله محمدعلی اکبری با عنوان «پروژه ملتسازی عصر پهلوی اول در متون آموزشی تاریخ» گفته شده است که مفاهیم و ارزشهای مندرج در کتابهای درسی تاریخ بر هویتسازی و ملّتسازی در ذهن جوانان تأثیر قابل انتظاری داشته است؛ چرا که دانشآموزان برای کتابهای خود اعتبار علمی قائل بودند (اکبری، 91: 57).
(حکمت، 54: 738) با توجه به اهمیت تعلیمات ابتدایی، در سال 1306ش در مجلس ششم، قانون اعتبار برای تشکیل مدارس ابتدایی و تعلیمات عمومی در ده ماده به تصویب رسید (مجموعه قوانین و مقررات سالهای 1300-1320: 217) در دوره ابتدایی، بیشتر هدف از دروس تجربی یا به اصطلاح علم الاشیاء «آن است که بیدار کردن حس کنجکاوی طفل نسبت به محیط و آگاهی از زندگی بیان شده است» (صورت جلسات شورای عالی معارف، 1316، جلسه 359) آموزش علوم جدید، از حوزههای مهم نظام نوین آموزشی بود.
(کلاس چهارم،1317: 220) نتیجهگیری نظام آموزشی در عصر پهلوی اول الگو گرفته از نظامهای آموزشی کشورهای غربی بود اما آنچه در برنامههای درسی و محتوای کتابهای درسی این دوره مشاهده شد نه آموزش حقوق مدنی افراد و دموکراسی خواهی بلکه مفاهیم مربوط به میهن پرستی و لزوم تغییر در نحوه و سبک زندگی اجتماعی بود.