خلاصه ماشینی:
"(مستوفی،1371:1/222) امین الدوله،صدر اعظم مظفر الدین شاه نیز با این که نظری موافق با توسعهی تعلیم و تربیت و احداث مدارس نوین داشت،باز معتقد بود که«فراهم آوردن اسباب یک اندازهی بیداری ملت لازم است ولی نه زیاد؛زیرا که شخص غریق اگر از زندگانی خود ناامید شد،از تلاش کردن و دست و پازدن هم که ممکن است او را به تختهپارهیی برساند،باز خواهد ماند».
(آدمیت،1356:456) مدارس نوین همگانی نخستین مدرسه یا مکتبی که با شیوهی نوین آموزشی بیرون از حوزهی قدرت و نفوذ دربار ودرباریان و حکومت و برای فرزندان عامهی مردم،به دست یک اصلاحگری نوآور برخاسته از میان تودهی مردم بنیاد نهاده شد،مدرسهی میرزا حسن آقا،فرزند آخوند ملا مهدی تبریزی بود.
در این میان،عاملهای چندی در پیروزی شوکت الملک بر این چالشها و توفیقش در تداوم بخشی راه و اندیشه نوجویانهاش مؤثر بودند که به شماری از آنها اشاره میشود: 1-پشتیبانی آشکار و مجدانه چند روحانی روشناندیش بیرجند،از جمله عالم برجستهی روحانی حاج شیخ هادی هادوی،از شوکت الملک و مدرسهاش و ترغیب و تشویق مردم به فرستادن فرزندان خود به آن مدرسه.
(ناظم الاسلام کرمانی،1346:1/191) در این هنگام،مردانی که بیداری و سعادت ایرانیان را میخواستند و چنین میاندیشیدند که فقط از راه نشر و توسعهی فرهنگ و آموزش مردم و تغییر نظام تعلیم وتربیت سنتی و تعدیل نگاههای تاریکبینانهنسبت به سواد آموزی تودهی مردم میتوان جامعه را از عقبماندگی نجات داد،با ایثارگری و فداکاری و گذشتن از جان و مال خود با گروههای سنتگرای تاریکاندیش به چالش برخاستند و با تحمل اتهامات و ناسزاها،نظام نوین آموزشی را در شهرهای مختلف ایران و روستاهای دورافتاده بنیاد نهادند."