چکیده:
این مقاله با الگو قرار دادن شکل شریطهها در قصاید مدحی به شکلشناسی شریطه و تشریح برخی از مسائل زیباییشناسی آن در قصاید انوری میپردازد. با توجه به بررسیهای شکلشناسانه، انوری از جمله شاعرانی است که به لحاظ شکلشناسی، به شریطه یا دعای دوام و همیشگی برای ممدوح اهمیت زیادی میدهد و تمایل بسیار کمی برای پرداختن به موضوعات دیگر در این قسمت قصیده از خود نشان میدهد. همچنین بیشتر شریطههای شاعر از دو قسمت صدر و مقدمهی دعا و سپس ذیل یا اصل دعا ساخته شدهاند که در اکثر موارد با همراهی ادات شرط «تا» و مشابهات آن میباشد. اما آنچه باعث شکلگراتر شدن این شریطهها میشود استفاده از شکلی است که ما در این مقاله آن را تجدید شرط مینامیم. بهرهگیری از تقابلهای دوگانه و ساخت شبکهای، استفاده از ردیف برای مضمونسازی و تکرار مضامین ابیات شریطه برای دست یافتن به بهترین مضمون و شکل در ساخت ابیات شریطه از دیگر شگردهای انوری در شکلگرایی شریطهها میباشند. از نظر عناصر غالباً محتوایی نیز امور مسلم و بدیهی، اندیشهها و اعتقاداتی که ریشه در مذهب و علوم دینی دارند و صور خیال از عناصر پرکاربردی هستند که در شریطههای انوری شرط جاودانگی قرار گرفتهاند. همچپنین میتوان انوری را بر اساس فهرست موضوعات پرکاربردی چون اشاره به عدل ممدوح، به نوبت بودن پادشاهان و شعر باطل خواندن قصاید مدحی، الگوی چهرهی دیگر سعدی در اعلام مرگ قصیدهی سنتی دانست.
خلاصه ماشینی:
جالب آن است که این موارد استثنایی 3 بار در شریطههای 1 بیتی و 2 بار نیز در شریطههای 2 بیتی تکرار شده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} نکتة دیگر در شکلشناسی شریطههای انوری که تاکنون در هیچ یک از منابع به آن اشاره نشده است و ما در اینجا به آن میپردازیم، 30 بار ابتدا کردن به ذیل یا اصل دعا قبل از صدر و مقدمة دعا در تجدید شرطهایی است که در بیت اول شریطه ابتدا به صدر و مقدمة دعا و سپس به ذیل یا اصل دعا پرداخته شده اما در بیتهای بعدی به صورت تجدید شرط به صورت برعکس عمل شده است، با این حال ما به سبب اهمیت دادن به بیت اول شریطهها در تقسیمبندی خود از تأکید بیشتر بر این موارد پرهیز میکنیم و تنها به اشارهای کوتاه در جهت معرفی آنها بسنده میکنیم: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} قصیدهسرایان مداح به طور معمول برای ادای معنی دوام و همیشگی، جملات و عبارات ناتمام شریطهها را از همان بیت اول که صدر و مقدمة دعاست با حروف و کلماتی شروع میکنند که آنها نیز میتوانند در پیوند مستقیم با معنی دوام و همیشگی باشند و یا به صورت غیرمستقیم و در ارتباط با این معنی بار دیگر ممدوح را مورد خطاب قرار دهند، ما میتوانیم برای وارد شدن به این موضوع، این نوع حروف و کلمات را در شریطههای قصاید مدحی ادات شرط بنامیم.
البته استفاده از این ادات هیچگاه مختص شاعری چون انوری نبوده و همواره پیش و پس از وی شاعران مداح دیگری نیز آنها را به کار بردهاند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} اما انوری نیز چنان که در ادامة بحث روشن خواهد شد از جملة شاعرانی است که در پرداختن به شریطههای قصاید مدحی به شدّت شکلگراست و از ادات شرط متنوع و فراوانی استفاده میکند به گونهای که از مجموع 194 قصیدة شریطهدار دیوان انوری 191 قصیده دارای حداقل 1 ادات شرط میباشد.