چکیده:
شخصیت ها و داستان های محمود و ایاز و لیلی و مجنون، بازتاب گسترده ای در عرفان داشته اند و از آنها برای بیان مفاهیم عرفانی استفاده شده است. این دو داستان به دلیل قابلیت های فراوانی که در تأویل پذیری عرفانی در درون خود دارند نسبت به سایر داستانهای عاشقانه دیگر نظیر: ویس و رامین، خسرو و شیرین و ...بیشتر مورد توجه عرفا قرار گرفته اند. هر یک از شخصیت های محمود و ایاز و لیلی و مجنون نمادهای خاص عرفانی هستند که از آنها برای بیان مفاهیمی چون: لطف و قهر حق، عاشق و معشوق عرفانی و بنده و سالک مطیع اوامر الهی و ...استفاده می شود. به علاوه از حکایت های این دو داستان برای بیان مفاهیم عرفانی دیگری نظیر: اتحاد عاشق و معشوق و بنده و حق، غیرت حق، عشق مجازی، بندگی حق، ظهور وحدت در کثرت، کرامات عرفا، فنا و بقا ،تغییر جایگاه عاشق و معشوق و ... استفاده می شود. در این پژوهش ضمن بررسی علت توجه عرفا به این دو داستان، مقایسه ای بین این دو داستان و شخصیت های آنها در آثار عرفانی صورت می گیرد و مفاهیم عرفانی حاصل از حکایت ها و شخصیت های آنها در برخی از آثار عرفانی ذکر و بررسی و تحلیل می گردند.
خلاصه ماشینی:
هر یک از شخصیتهای محمود و ایاز و لیلی و مجنون نمادهای خاصّ عرفانی هستند که از آنها برای بیان مفاهیمی؛ چون: لطف و قهر حق، عاشق و معشوق عرفانی و بنده و سالک مطیع اوامر الهی و ...
از طرفی تأثیر فضای عرفانی و ادبی حاکم بر آثار را نیز نباید در این میان نادیده انگاشت، برای نمونه در برخی آثار نظیر مناجات خواجه عبدالله انصاری و شطحیات روزبهان بقلی یا در برخی موارد در آثار جامی که بیشتر به بیان ذوق یا نظریۀ عرفانی پرداخته میشود، شخصیّتهای این دو داستان هستند که بیشتر در جهت بیان نمادهای عرفانی مورد توجه عرفا قرار میگیرند و به اصل حکایات و قوالب حکایات برای بیان مفاهیم کمتر پرداخته میشود، در عوض در برخی از آثار دیگر نظیر آثار عطار که حکایات و قوالب داستانی جای خود را در اثر باز میکنند، مفاهیم و اصول برگرفته از حکایات و تلفیق شخصیت های دو داستان بیشتر نمود مییابند.
فنا و بقا عطار بارها به این نکته عرفانی اشاره کردهاست که وجود سالک حجاب او در برابر حق است وگاه از ایاز و محمود برای نمایاندن سالک از خود فانی، در برابر حق استفاده میکند.
مولانا در بیان ترك وجود و فنا براي رسیدن به وصال با بهـرهگیـري از تمثیـل لیلی و مجنون میگوید: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} غیرت حق و معشوق عینالقضات از غیرت محمود نسبت به ایاز به عنوان نماد غیرت حق نسبت به بندۀ پاکباز خویش استفاده کرده است: «دریغا نمییارم گفتن!