چکیده:
در تصحیح متنی مانند شاهنامه علاوه بر تشخیص نویسشها و بیتهای اصیل، یافتن جایگاه درست ابیات نیز در محور عمودی کلام اهمیّت ویژهای دارد. زیرا ممکن است کاتبان با پس و پیش نوشتن یا نقل ابیاتی از حافظه در حاشیه یا متن دستنویسها نظم اصیل روایی آنها را دگرگون کنند. یکی از این موارد، بیتِ «قضا گفت گیر و قدر گفت ده / فلک گفت احسنت و مه گفت زه» با پنج بیت دیگر است که در دو جا از شاهنامه آمده است؛ یک بار در رزم رستم با اشکبوس و یک بار دیگر در جنگ بهرام چوبین با ساوه شاه. ما در این مقاله کوشیدهایم، نخست با درنگی بر وضعیّت این بیت در دستنویسهای شاهنامه، نشان دهیم، جایگاه اصلی آن بر خلافِ پنج بیتِ دیگر، داستان رزم رستم با اشکبوس است. پس از آن کوشیدهایم، با نقدِ پژوهشهای پیشین و توجّه به وضعیّت این بیت در دستنویسها، دربارۀ اصالتِ آن بحث کنیم. بر پایۀ جستوجوهای ما، تا کنون دلیل استواری برای الحاقی پنداشتن این بیت ارائه نشده و علاوه بر همصدایی دستنویسها، میتوان در دیوان همام تبریزی نیز تأییدی جنبی برای اصالت آن یافت. از دیگرسو بهرغم اینکه این بیت در دوازده دستنویسِ مهم تا قرن نهم هجری آمده است، کهنترین دستنویس شاهنامه و دستنویس سنژوزف آن را ندارند و بنداری نیز آن را ترجمه نکرده است. از همینروی تصمیمگیری قطعی دربارۀ آن دشوار است و تا یافتن سندی معتبر بهتر است آن را در چنگک شک به متن ببریم.
In correcting a text such as Shahnameh, not only it is necessary to distinguish the correct scripts from the incorrect ones and the original verses from the added ones, but also, it is special importance to find the correct position of the verses in the vertical axis of the word. The verse "قضا گفت گیر و قدر گفت ده/فلک گفت احسنت و مه گفت زه" has been mentioned in two places in Shahnameh with five other verses; once in Rostam's battle with Ashkboos and once in Bahram Choobin's war with Saveh Sking. In this article, we have tried to first show the status of this verse in the Shahnameh manuscripts. After that, we have tried to discuss its authenticity by pay attention to the situation of this verse in the manuscripts. Based on our researches, no solid reason has been provided so far for considering this verse as an appendix, and in addition to the unanimity of the manuscripts, one can also find a side confirmation of its authenticity in the collection of Homam Tabrizi. On the other hand, despite the fact that this verse is mentioned in twelve important manuscripts up to the ninth century AH, they do not have the oldest manuscript of Shahnameh and Senjozov manuscript, and Bondari has not translated it. Therefore, it is difficult to make a definite decision about it, and until we find a valid document, it is better to take it into the text in the grip of doubt.
خلاصه ماشینی:
البته یگانگی دستنویس لندن در ضبط این بیت در جنگ بهرام با ساوه شاه میتواند دلیل قانع کننده ای برای الحاقی پنداشتن آن به شمار آید و ازهمین روی، استاد خالقی مطلق و دکتر خطیبی در تصحیح دفتر هفتم شاهنامه ، آن را به متن نبرده اند.
ک: فردوسی، ١٣٨٦: ٢/ ٧٠٠، همو: ٤/ ١٩٧٨) و مسکو (همو، ١٩٦٥: ٤/ ١٩٦؛ همو، ١٩٧٠: ٨/ ٣٦٧) پنج بیت موردنظر را در هر دو جا، یعنی هم در رزم رستم با اشکبوس ، هم در جنگ بهرام با ساوه شاه ، آورده اند و در ویرایش نهایی چاپ مسکو نیز همین وضعیت تکرار شده است (ر.
در این اختلاف ، قطعا، کار مصححانی پذیرفتنی است که مانند دکتر خالقی مطلق این پنج بیت را متعلق به جنگ بهرام با ساوه شاه دانسته اند و از تکرار آنها در رزم رستم با اشکبوس پرهیخته اند؛ زیرا آن گونه که دکتر خطیبی (١٣٨٦: ٥٧) گفته است «به هیچ روی نمیتوان تصور کرد که صحنۀ کشته شدن دو پهلوان (اشکبوس و ساوه شاه )، یکی در بخش پهلوانی و دیگری در بخش تاریخی شاهنامه ، کاملا یکسان ، آن هم در همۀ جزئیات تصویر شده باشد» (نیز ر.
فقط ، همان طور که پیش از این گفتیم ، بر پایۀ نسخه بدل های چاپ دکتر خالقی مطلق ظاهرا این بیت به دلیل یگانه بودن دستنویس لندن در ضبط آن ، در جنگ بهرام و ساوه شاه افزوده دانسته شده است .