چکیده:
در روایات حماسی ما، قهرمانی محدود به دلاوری و جنگاوری در میدان نبرد نیست و قهرمان تنها پهلوان زور و بازو به شمار نمیآید، بلکه خردمندی و دانایی، مهربانی و دادگری، بخشندگی و آزادگی و بهویژه یگانهپرستی و نیایش یزدان بالاترین قهرمانی است. در خلال پژوهشهای حماسی گسترده سالهای اخیر نقش بارز و تاثیرگذار شاهنامه بر منظومههای حماسی پس از خود مورد واکاوی و وارسی قرار گرفته است. در این میان، بررسی گنجینههای حکمی و اخلاقی منظومههای پهلوانی کمتر مورد توجّه بوده است و بیشتر پژوهشهای معطوف به روایتهای اساطیری و حماسی شاهنامه و منظومههای پهلوانی بوده است؛ بهویژه که تا کنون پژوهش مستقل در خصوص بررسی و ارزیابی نیایشهای ایزدی و یاد خداوندی در این منظومهها و سنجش آنها با شاهنامه کمتر صورت گرفته است. در این مقاله با مطالعه و بررسی نیایش، آیینها و شرایط و بسامد آن در هر یک از منظومههای پهلوانی میزان تاثیرپذیری این آثار از شاهنامه نمایانده شده است.
خلاصه ماشینی:
بسیاری از ستایشهای ایزدی در منظومههای پهلوانی برگرفته و بازآفرینی مضامین شاهنامه است و برخی دیگر محصول منابع و سرچشمههای مشترک حماسی در روایات و اساطیر باستانی به شمار میآیند، چرا که نیایش در آیینهای باستانی ایران از ارج و ارزش والایی برخوردار بوده است.
بیامد به جای پرستش به شبهمی گفت کای کردگار سپهراز این شهریاری مرا سود نیست به دادار دارنده بگشاد لبفروزنده نیکی و داد و مهرگر از من خداوند خشنود نیست (فردوسی مسکو، ج 5: 384) نیایش سیاوش نیککردار و بیآلایش برای اثبات بیگناهی خود به درگاه یزدان نیز از بهترین نیایشهای حماسی است که به نیروی بخشایش یزدان از آتش سربلند بیرون میآید.
نیایش در حماسههای ملّی دیباچة آثار حماسی نیز همچون شاهنامه آراسته به نیایشهای پاک یزدانی و ستایش پروردگار جان و جهان، بازتاب اندیشههایی میترایی برخاسته از پیشینة روشن و روحیة یکتاپرستی ایرانیان است.
تفاوت نیایش حماسههای ملّی با دیگر نیایشهای ادب فارسی در آن است که با شکوهی شایسته و غرورانگیز به ستایش آفریدگار میپردازند و بهندرت نیایشهایی با آهنگ خاکسارانه و شرمگنانه که با روح حماسی ایران بیگانه است، دیده میشود؛ از جمله در فرامرزنامه: منم بنده شرمندة خاکسار چه آید از این بنده اندر شمار (فرامرزنامه، 1324: 387) همة پادشاهان اسطورهای و تاریخی متون حماسی شهریاری خود را با نیایش و ستایش یزدان آغاز میکنند و اساساً یکی از عمدهترین آیینهای تاجگذاری و پادشاهی نیایش بوده است.