چکیده:
نخستین گام در فهم معانی آیات قرآن، تحصیل معانی واژگان آن است. برخی از واژگان در نگاه سطحی، مترادف به نظر میرسند؛ امّا بررسیهای معناشناسانه نشان میدهد که هیچ دو واژه مترادفی در قرآن وجود نداشته و گزینش هر واژهای در کلام خداوند، با لحاظ کردن معنای کامل آن بوده است. پژوهش حاضر بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین «فروق واژگان قریب المعنی» از منظر علامه مصطفوی(1426م) بپردازد. رهاورد این پژوهش، معطوف به این حقیقت است که علامه مصطفوی با تکیه بر اصل عدم ترادف در قرآن، کتاب لغت خویش را نگاشته و بر همین مبنا به ذکر تفاوت-های ظریف واژگان به ظاهر مترادف پرداخته است. ایشان در تبیین فروق واژگان قریبالمعنی، به وجههای متعدّدی توجه داشته است که در طی بررسیهای انجام شده میتوان آنها را در ده مورد دستهبندی نمود: 1. بیان موارد کاربرد 2. اعتبارات مختلف یک مفهوم 3. گستره حوزه معنایی 4. سنجش معنایی 5. لوازم و آثار 6. مصادیق 7. متضادها 8. ذکر معانی با تکیه بر تبارشناسی واژگان 9. تمییز حروف علّه 10. ذکر واژگان بدون تشریح.
خلاصه ماشینی:
امّا در این مقالات، به وجوه تمایز واژگان قریبالمعنی از منظر علامه مصطفوی پرداخته نشده است، بنابراین ضروری دانسته شد تمامی مواردی که علامه مصطفوی در آن، فرق لغات قریبالمعنی را بهطور مستقیم و یا به صورت اشاره مشخّص کرده است، بررسی و بر پایه آنها به دو سؤال اساسی پاسخ داده شود که آیا صاحب التحقیق، روابط معنایی یکسانی را برای تمامی واژگان قریبالمعنی ارائه کرده است؟ اگر چنین نیست، از منظر علامه مصطفوی چه چیزی مبنای تفاوت معانی واژگان به ظاهر مترادف شده است؟ 2ـ بررسی اصل «ترادف» در قرآن از منظر علامه مصطفوی یکی از مباحث مهم و بحث برانگیز میان لغتشناسان، مسئله «ترادف» است.
علامه مصطفوی نیز در بیان فرق برخی لغات بدین مهم توجه داشته است و به اعتبارات مختلف واژگان بهظاهر مترادف را از یکدیگر متمایز و تفکیک کرده است.
حال، سه مورد از مواردی که علامه مصطفوی بدین روش واژگان قریبالمعنی را از یکدیگر تمییز داده است، ذکر میگردد: صاحب کتاب التحقیق از طریق بیان میزان شدّت و ضعف معانی واژگان «انصباب»، «ثجّ» و «سیلان» فرق آنها را از یکدیگر روشن میکند؛ وی بر این باور است که واژه «ثجّ»، همان «انصباب» شدید است، امّا «سیلان» جریانی شدیدتر از «ثجّ» است (مصطفوی، 1368، ج2، ص12) .
در ادامه چند نمونه از واژگان قریبالمعنی در کتاب التحقیق که بدین صورت از دیگر واژگان بهظاهر مترادف متمایز شده است، ذکر میشود؛ برای مثال، دو واژهای که بنا بر دیدگاه علامه مصطفوی قریبالمعنی هستند، واژههای «احتفاظ» و «عهد» است.