چکیده:
یکی از مشخصههای اصلی شعر حافظ بلاغت کلام اوست. او با بکارگیری شگردهای مختلف ادبی توانسته به این مهم دست یابد. یکی از مشخصههای سبکی شعر حافظ و راهکارهای او برای پررنگ کردن صبغۀ بلاغی اشعارش، استفاده از کم گرفت با بسامد بالاست که تاکنون از دید حافظ پژوهان و حافظ شناسان پنهان مانده است. کم گرفت، ابزاری بلاغی و ادبی است که نقطۀ مقابل اغراق بهشمار میرود و مطلبی، کسی یا چیزی را ضعیفتر، فروتر یا کمتر از حد خود نشاندادن یا بیان کردن است. در پژوهش حاضر، ابتدا با تکیه بر نظر ادبا و صاحبنظران تعریف جامع و کاملی از کمگرفت ارائه، سپس روشهای ایجاد مفهوم کمگرفت و اغراض آن در اشعار حافظ به روش مطالعۀ کتابخانه ای و به عنوان نکتهای سبکشناسانه بررسی و تحلیل شده است. برایند پژوهش نشان میدهد که حافظ با تکیه بر گستردگی قلمرو دانش زبانی و بلاغی خود با استفاده از واژه هایی مانند کم و کمتر، ترسم، گویی یا گوییا، مگر، بهتر، اندکی و... توانسته مفهوم کم گرفت را در کلام خود ایجاد کند. کم گرفت در شعر او کارکردهای معنایی و زیباییشناسی نیز دارد که از میان کارکردهای معنایی میتوان به تواضع و کم گرفت خویش، اعتراض توام با احتیاط، احترام، پند و اندرز و از میان کارکردهای زیباییشناختی به تناسبات لفظی اشاره کرد.
خلاصه ماشینی:
تا پيش از اين براي کم گرفت کارکردهاي محدودي ذکر شده است و اين ترفند ادبي را بيشتر در خلق موقعيت طنز و مطايبه يا رعايت احتياط در نظر گرفته اند که با کوچک کردن يا پايينتر نشان دادن چيزي يا امري از جايگاه واقعي خود ميسّر ميشود، اما با تحليل شواهد و داده هاي زباني و با استناد بر رويکردهاي گفتماني به نظر ميرسد، فرايند کم گرفت در زبان و همچنين در شعر و ادب فارسي تنها به موارد ذکرشده محدود نميشود و کارکردهاي ديگري نيز دارد و ناديده گرفتن کارکردهاي معنايي و زيباشناختي آن موجب شده که اين راهکار بياني نزد ادبا مغفول و گمنام بماند و زواياي مختلف آن تاکنون شناخته نشود.
انتقاد حافظ از کساني است که ديگران را به توبه فراميخوانند؛ درحاليکه خود بيشتر از هر کسي به توبه از گناهان نيازمندند، اما باز هم براي در امان ماندن از عواقب اين انتقاد، با استفاده از کم گرفت از تندي آن ميکاهد و به جاي اينکه بگويد «توبه فرمايان خود اصلاً توبه نميکنند» از واژة «کمتر» بهره ميبرد و مطلب را فروتر و ملايمتر از حد خود بيان ميکند: مشــکلي دارم ز دانشــمند مجلس بازپرس توبه فرمايان چرا خود توبه کمتر ميکنند (همان :ص ٣٢٨) در ادامه نيز شاعر معتقد است که توبه فرمايان به روز داوري و قيامت هيچ اعتقادي ندارند؛ چون اگر به آخرت و حساب اعمال خود اعتقاد داشتند در کردار خود اين همه فريب و دغل به کار نميبستند.