چکیده:
در تمدن اسلامی، سفرنامهها از مهمترین منابع مطالعه تاریخ حج و حرمین شریفین به شمار میآیند. از مهمترین این سفرنامهها، سفرنامه ناصرخسرو است که در عین حال کهنترین و ارزشمندترین سفرنامه به زبان فارسی به شمار میآید. ناصرخسرو بخش قابل توجهی از سفرنامه خود را به توصیف تفصیلی وضعیت اجتماعی و عمرانی اماکن مقدس حرمین، به ویژه شهر مکه و مسجدالحرام، در سده پنجم هجری اختصاص داده است. در این نوشتار پس از شرح مختصری از سفرهای حج ناصرخسرو، آگاهیهای مختلفی که سفرنامه وی درباره حج و حرمین به دست میدهد، در چند محور شامل توصیف شهر مکه و دیگر مناطق حجاز، توصیف معماری مسجدالحرام، آگاهیهای نادر درباره اماکن مقدس، وضعیت و آداب حجگزاری، سختیهای سفرهای حج و تاریخ سیاسی حجاز، استخراج و دستهبندی شده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که در نبودِ تواریخ محلی برای دو شهر مکه و مدینه در حدِ فاصل سدههای چهارم تا ششم، این سفرنامه منبعی دست اول برای مطالعه تاریخ حج و حرمین، به ویژه در سده پنجم هجری، به شمار میآید.
تعتبر کتب الرحلات فی الحضاره الاسلامیه من اهم مصادر دراسه تاریخ الحج و الحرمین الشریفین، و من اهم هذه الکتب کتاب مذکرات سفر ناصر خسرو و هی من اقدم واثمن هذه الکتب التی کتبت باللغه الفارسیه. خصص ناصر خسرو جزءا کبیرا من هذا الکتاب فی وصف تفصیلی للوضع الاجتماعی و المدنی للاماکن المقدسه فی الحرمین و خاصه مدینه مکه و مسجد الحرام فی القرن الخامس للهجره. فی هذا المقال وبعد وصف موجز لاسفار ناصر خسرو الی الحج، یقدم معلومات مختلفه فی هذا الکتاب حول الحج و الحرمین فی عده محاور مثل توصیف مدینه مکه و باقی مناطق الحجاز، وتوصیف عماره المسجد الحرام، ومعلومات نادره عن الاماکن المقدسه و حاله واداب القیام بالحج، صعوبات السفر الی الحج و التاریخ السیاسی للحجاز بشکل مبوب. تظهر نتايج هذه الدراسه انه فی ظل عدم وجود تواریخ محلیه لمدینتی مکه والمدینه فی الفتره بین القرن الرابع الی السادس للهجره فان هذا الکتاب یعتبر مصدرا مباشرا لدراسه تاریخ الحج و الحرمین خاصه فی القرن الخامس للهجره.
In Islamic civilization, travelogues are one of the most important sources for studying the history of the Hajj and the Two Holy Shrines. One of the most important of these travelogues was written by Nasir Khusraw also known as the oldest and the most valuable travelogue in Persian. Nasir Khusraw devoted a significant part of his travelogue to a detailed description of the social and civil status of the holy places of the Two Holy Shrines, especially the city of Mecca and the Holy Mosque (Al-Masjid al-Haram) in the 5th century AH. In this article, following a brief description of Nasir Khusraw’s Hajj travel, various information about the Hajj and the Two Shrines, that his travelogue provides, are extracted and categorized into several subjects such as the description of Mecca and other areas of Hijaz, the description of the architecture of the Holy Mosque, the rare information about the holy places, the Hajj status and rituals, the difficulties of the Hajj travels, and the political history of Hijaz. The findings of this study show that in the absence of local histories about Mecca and Medina between the 4th and 6th centuries, this travelogue is a first-hand source for studying the history of the Hajj and the Two Shrines especially in the 5th century AH.
خلاصه ماشینی:
در این نوشتار پس از شرح مختصری از سفرهای حج ناصرخسرو، آگاهیهای مختلفی که سفرنامه وی درباره حج و حرمین به دست میدهد، در چند محور شامل توصیف شهر مکه و دیگر مناطق حجاز، توصیف معماری مسجدالحرام، آگاهیهای نادر درباره اماکن مقدس، وضعیت و آداب حجگزاری، سختیهای سفرهای حج و تاریخ سیاسی حجاز، استخراج و دستهبندی شده است.
کلیدواژهها ناصرخسرو سفرنامههای فارسی حرمین شریفین تاریخ حج سده پنجم هجری اصل مقاله مقدمه سنت تاریخنگاری محلی دو شهر مقدس مسلمانان، مکه مکرمه و مدینه منوره، با نگارش آثار بسیار مهم و ارزشمندی برای هر یک از این دو شهر در سدههای آغازین اسلامی شکل گرفت.
[4] بخش دیگری از توصیفهای ناصرخسرو از مسجدالحرام و معماری آن، مواردی است که در سایر منابع دیده نمیشود و میتوان آنها را آگاهیهای منحصر به فردی درباره وضعیت و معماری این مسجد در سده پنجم به شمار آورد؛ از آن جمله میتوان به توصیف وی از الواح چوبی و کتیبههای داخل خانه کعبه، که روی آنها نام خلفای فاطمی مصر وجود داشت، و نیز وضعیت جامه کعبه در زمان وی (ناصرخسرو، 1389ش، صص133 ـ 132) و پوششی که دیوار گرداگرد مسجد را پوشانده بود و در آن صندوقهایی متعلق به شهرهای مختلف اسلامی وجود داشت (همو، ص135)، اشاره کرد.
نتیجهگیری سفرنامه ناصرخسرو، در نبودِ تواریخ محلی و منابع جغرافیایی دیگری که توصیف و وضعیت سیاسی ـ اجتماعی حرمین شریفین را در سده پنجم هجری ارائه دهد، مهمترین منبع موجود در بررسی و مطالعه تاریخ حج و حرمین و وضعیت اماکن مقدس مکه در این سده به شمار میآید.