چکیده:
سیمرغ یکی از نامدارترین جانوران اسطورهای در فرهنگ ایرانزمین است که در اوستا و سپس در متون اسطورهای فارسی میانه و همچنین در ادب و فرهنگ ایران پس از اسلام بیش از دیگر جانوران از او سخن رفته است. از سوی دیگر، در پهنۀ ادب ایران، هم در متون پهلوی و هم در ادب حماسی و عرفانی ایرانی، پرندهای شگفت و نمادین دانسته شده است. در این جستار (بر پایۀ مطالعات کتابخانهای) پس از جستوجو در متون اوستایی، فارسی میانه و شاهنامه و فرامرزنامه ویژگیها و خویشکاری سیمرغ در هر بخش جدا شده و پس از شرح و توصیف، دستهبندی و سپس چکیدهای از همۀ خویشکاریهای سیمرغ در هر لایه فهرست شده است. این ویژگیها با هم سنجیده شده و پس از آشکارسازی همانندیها (بهمعنای تداوم فرهنگی) و تفاوتها (بهمعنی دگرگونی)، به چگونگی و چرایی دگرگونی و به ریشهیابی و تحلیل پرداخته شده است. این جستار نشان میدهد این پرنده مهمترین جانور در فرهنگ ایران بوده و با وجود دگرگونیهایی در چهره و خویشکاری، پیوند خود را با ریشههای اسطورهایاش نگاه داشته است. این دگرگونیها به جدایی از ریشهها نینجامیده و هویت بنیادی خود را نگه داشته است که نمایندگی ایزد بهرام و خویشکاری او در جنگ و نیز «فره پهلوانی» است.
خلاصه ماشینی:
اوستا، سیمرغ، شاهنامه، فرامرزنامه، متون پهلوی، یشتها 1ـ مقدمه1 سیمرغ نامدارترین پرنده و حتّی جانور اسطورهای در فرهنگ ایرانزمین میتواند باشد؛ چراکه در کهنترین سند ایرانیان، اوستا2 و سپس در متون اسطورهای ـ دینیِ فارسی میانه بیش از دیگر جانوران از او سخن رفته است.
4ـ پیشینۀ پژوهش کویاجی برای بررسی و تفسیر بهرامیشت و ویژگیهای سیمرغ در آن، از اسطورهای چینی یاری جسته است که چگونه پرندهای به نام «سین هو»، که همان دُرناست، به پهلوانان کمک میکرده یا نیکبختی میآورده یا برای درمانگری یاری میکرده است؛ همچنین به همانندی پرواز دستههای درنا از فراز کوهها و کوه ابرسین اشاره میکند (کویاجی،1378: 56-62).
هنگامی که نام بزرگان و پاکدینان آورده میشود و فروهر آنها ستایش میشود، از سئنه پسرِ اهوماستوت( Ahum Stut) که از پارسایان بزرگ زردشتی و از نخستین پیروان زردشت بوده نام برده شده است(در اوستا در کردۀ بیست و سوم فروردینیشت) که این واژه را سیمرغ ترجمه کردهاند(Bartholomae, 1961: 1548؛ پورداود، 1377، ج2: 82).
ازاینرو، خویشکاریهای سیمرغ در متون فارسی میانه شامل موار زیر است: 1ـ بر فراز درخت بسیارتخمه زندگی میکند؛ 2ـ تخم گیاهان گوناگون را میپراکند؛ 3ـ سرگروهِ رستۀ پرندگان است و یکی از پنج جانورِ نخستین که آفریده شده است؛ 4ـ به بچّههای خود شیر میدهد؛ 5ـ آشیانهاش در کوه البرز یا کوه ابرسین است؛ 6ـ در پایان جهان و هنگام فرشگرد در مجازات بدکاران نقش دارد؛ 7ـ برخی دینمردان بزرگ و فرزانگان زردشتی نام سئنه داشتهاند.