چکیده:
این مقاله که بر روش توصیفی تحلیلی استوار است، به بررسی تفاسیر آیه «و ان یکاد» در فریقین پرداخته و خاستگاه تفکر ارتباط این آیه در دفع چشم زخم را بررسی کرده است. لذا به این نتیجه دست یافته که به همراه داشتن آن در بین مردم به عنوان آیه ای از قرآن با نگاه تبرک یا برای تذکر این مسئله، قابل تایید است ولی هیچ قرینه ای یافت نشد که نشان دهد این آیه به دفع چشم زخم کمک می کند؛ زیرا ادعای دفع چشم زخم با آیه مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی گردد که به سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی شود.
خلاصه ماشینی:
لذا به این نتیجه دست یافته که به همراه داشتن آن در بین مردم بهعنوان آیهای از قرآن با نگاه تبرک یا برای تذکر این مسئله، قابل تأیید است ولی هیچ قرینهای یافت نشد که نشان دهد این آیه به دفع چشمزخم کمک میکند؛ زیرا ادعای دفع چشمزخم با آیۀ مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمیگردد که بهسبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی بهرغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنّت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است.
مقالات متعددی در این حوزه نوشته شده که بهاجمال بیان میشود: «آسیبشناسی پدیدۀ چشمزخم در جامعۀ اسلامی در پرتو آیات قرآن» (زارع زرددینی و همکاران، 1394ش)، «کنکاشی در مقولۀ شورچشمی چشمزخم در قرآن و روایات»(محمدی و اکبرنژاد، 1388ش)، «چشمزخم دربارۀ جامعۀ امروز»(مشیری تفرشی، 1388ش)، «چشمزخم در باور و فرهنگ ایرانیان»(دهبزرگی، 1381ش)، «الحسد و العین فی ضوء السنة النبویة»(سید نوح و کندری، 1419ق) و دهها اثر دیگر که به صحت پدیدۀ چشمزخم اشاره دارد؛ اما پژوهش مستقلی که به سؤال ما پاسخ گفته باشد به احصای نگارندگان درنیامده است.
(طبرسی، 1372، ج10، ص514؛ فخر رازی، 1420ق، ج30، ص618؛ میبدی، 1371ش، ج10، ص199؛ ابوالفتوح رازی، 1398ش، ج11، ص244؛ زحیلی، 1418ق، ج29، ص77) عاملی نیز در تفسیر خود با استناد به نقل حسن بصری کارآمدی این آیه را در دفع چشمزخم تأیید میکند.
بنابراین درمجموع میتوان گفت تفکر دفع چشمزخم از آیۀ مورد نظر که در میان تفاسیر فریقین نقل و گسترش پیدا کرده است، تنها از روایت نقلشده از حسن بصری است و در سایر روایاتی که به این بحث پرداختهاند، به این آیه اشاره نشده است.